به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور به نقل از تسنیم، سرانه مطالعه در ایران از دیرباز موضوع مناقشه‌برانگیزی در حوزه فرهنگ به شمار می‌رفته است. آمارهای ضد و نقیض بسیاری در سال‌های اخیر از مطالعه ایرانیان منتشر شده، آمارهایی که چندان نمی‌توان به صحت و اعتبار آنها دل خوش کرد. با این حال آمارهای اعلام شده از دو دقیقه تا ۱۲۰ دقیقه متغیر است.
در سال‌های گذشته آمارهای دیگری نیز از وضعیت مطالعه مردم منتشر شده است؛ آمارهایی که حکایت از این دارند که تنها ۳۰ تا ۳۵ میلیون نفر در ایران مطالعه غیردرسی دارند؛ به عبارت دیگر ۵۹ درصد از ایرانیان کتاب غیردرسی نمی‌خوانند.
در تحلیل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران دلایل بسیاری برشمرده می‌شود، از جمله کمبود دسترسی به کتاب، موضوعی که کتابخانه ها در آن نقش بسیار پررنگی دارد، کتابخانه‌ها در هر کشوری با هر درجه از توسعه نقش بسیار مهمی در توسعه و پیشرفت نهضت کتابخوانی ایفا می‌کنند.
امروزه کتابخانه‌های عمومی از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش دارند تا با ایجاد بسترهای جدید بر تأثیرگذاری خود به عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای اصلی در توسعه فرهنگی بیفزایند. دسترسی آزاد به منابع، ایجاد بسترهای جدید برای ارائه منابع کتابخانه‌ای مانند استفاده از ظرفیت‌های نشر دیجیتال، برقراری ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های جدید از جمله راهکارهایی است که طی دهه‌های گذشته موجب شده تا کتابخانه‌ها از شیوه سنتی خود فاصله گرفته و دنیایی جدید پیش روی مخاطبان خود بگشایند.
نهاد کتابخانه‌های عمومی تنها شبکه مویرگی فرهنگ و گسترده در تمام کشور است، نفوذ نهاد به دورترین روستاها و نقاط مرزی ایلات و عشایر موجب شده تا بر اهمیت آن و وظایفش در حوزه فرهنگ افزوده شود. در این راستا چند سالی است که نهاد کتابخانه‌های عمومی تلاش کرده تا کتابخانه‌ها را از یک مکان صرفاً دریافت کتاب و سالن مطالعه خارج کرده و به عناصر تاثیرگذار فرهنگی در هر منطقه تبدیل کند.
در حال حاضر ۳۷۴۱ باب کتابخانه عمومی شامل ۲۷۵۴ باب کتابخانه نهادی، ۸۴۰ باب کتابخانه مشارکتی،۲۹ باب کتابخانه مستقل و ۱۱۸ باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازد.
مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در آستانه هفته دولت با حضور در خبرگزاری تسنی، درباره برنامه‌های نهاد، مشکلات موجود، نواقص حوزه کتاب و کتابخوانی و ... گفت‌وگویی داشته است، وی در این گفت‌وگو از تلاش نهاد برای حضور در برنامه‌های جهانی و ارتباط با مراجع بین‌المللی در حوزه کتابخانه‌ای(ایفلا)، پیشنهاد ایجاد کتابخانه الکترونیک در برنامه هفتم توسعه و خبر داد.
این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
اخیراً نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گسترش روابط بین‌المللی با ایفلا و کتابخانه‌های خارجی را در دستور کار قرار داده است، این مهم با چه هدف و چشم‌اندازی انجام می‌شود؟
یکی از ظرفیت‌هایی که برای توسعه برنامه‌ها در اختیار داریم، ظرفیت بین‌المللی است؛ این ظرفیت لزوماً سفر نیست، ولی ممکن است نیاز به سفر هم داشته باشد، نیاز به رفت و آمد و گفت‌وگو داشته باشد. ما نیاز به مراوده و شناساندن داریم. در این نیاز هم خط‌قرمز ما، خط‌قرمزهای مشخص نظام درحوزه‌های مختلف است. در این فضای فرهنگی یک ظرفیت و بستری وجود دارد به اسم «کتابخانه عمومی» که هم مابه‌ازای بین‌المللی در دنیا دارد و هم شناخته شده است و شاید از سایر حوزه‌های فرهنگ و هنر هم بیشتر قابل اعمال مدیریت و با تعامل باشد. به نظر من گذشتن از این فرصت همان قدر خطاست که گذشتن از فرصت‌های داخلی می‌تواند خطا باشد.
مصوبه دولت برای پرداخت حق ایفلا
تأکید هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی بر این موضوع جدی است، تأکید آقای رئیس‌جمهوری بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی جدی است، تأکید وزیر فرهنگ نیز بر این است که این مسئله گسترش پیدا کند و از این ظرفیت استفاده شود. ما اضلاع مختلفی برای این مهم تعریف کرده‌ایم، یکی از این اضلاع ارتباط با مراکز بین‌المللی رسمی در حوزه فعالیت کتابخانه‌ها یعنی ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) است. سال‌های قبل که بحث عضویت مطرح بود یکی از مشکلاتی که داشتیم، پرداخت حق عضویت بود، اکنون برای پرداخت حق عضویت در ایفلا مصوبه دولت را داریم، مثل سایر عضویت‌هایی که وجود دارد طبق روالش انجام می‌شود، پس این مانع برطرف شده است.
بحث ارتباط‌گیری، حضور و مشارکت فعال در این فدراسیون و کسب کرسی است؛ صادقانه باید گفت که تجربه این کار را نداشتیم ولی تلاش کردیم کرسی به دست بیاوریم و در این موضوع هم، با عضویت مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد در کمیته «سواد و خواندن»، توفیقاتی داشتیم. مطمئنم که اگر جدی‌تر برنامه‌ریزی و پیگیری کنیم، می‌توانیم کرسی‌های بهتر، جدی‌تر و اثرگذارتری را به دست بیاوریم. چراکه ظرفیت ایران ظرفیت بالایی است. در کارگاه منطقه‌ای ایفلا که سال گذشته آقای میرعبداللهی، معاون نهاد، شرکت کرده بود و مسئولین حوزه کتابخانه‌ای دنیا و منطقه آسیا-اقیانوسیه در آن حضور داشتند، متوجه شدیم که این فعالان شناختی دقیقی از ظرفیت و شبکه کتابخانه‌ای در ایران نداشتند. سال ۱۳۹۷ هم که یکی از مسئولین ایفلا، خانم ریچاردز به ایران آمد، این را اذعان می‌کرد که تصور وجود چنین شبکه‌ای در ایران را نداشته است.
وقتی این فضا فراهم است، تکلیف ما برای اینکه فعالیتمان را گسترده‌تر کنیم بیشتر می‌شود. ضمن اینکه این حوزه، حوزه‌ای است که در بحث دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی عمومی هم به شدت می‌تواند مؤثر باشد و فضا را فعال کند. در سطح کلان آن در دنیا بحث کتابخانه‌های ملی مطرح است که موقعیتش در ایران معین و مسئولش هم مشخص است و کار را در آن سطح پیگیری می‌کنند. در بحث کتابخانه‌های عمومی نیز موضوعی مشخص است. این امکان وجود دارد هم در منطقه و هم در اروپا و هم در دنیا ما ارتباطاتی برقرار کنیم و از این حیث اقداماتی انجام شده است. اخیراً میزبان هیئتی از کتابخانه غازی خسروبیگ بوسنی و هرزگوین بودیم که در سطح کتابخانه‌ها هیئت مهم و شناخته شده‌ای بود.
اکنون نیز جدی‌ترین اقدام ما در حوزه بین‌الملل بعد از پیگیری شرکت در اجلاس سالانه ایفلا، موضوع برگزاری همایش بین‌المللی «کتابخانه‌های عمومی و کسب‌وکارهای کوچک» است که تلاش می‌کنیم مهمانانی از کشورهای دیگر و مراکز بین‌المللی داشته باشیم و بتوانیم ظرفیت کتابخانه‌های عمومی را خیلی بهتر به آنها بشناسانیم و از این مراوردات بهره‌داری کنیم.
پس هدف اول معرفی و شناساندن ظرفیت داخلی است. چقدر می‌خواهید از ظرفیتی که خارج از ایران وجود دارد به نفع ایران استفاده کنید؟
حتماً در مراودات این فضاها شکل می‌گیرد. ما معتقدیم در برخی حوزه‌ها ما پیشرفت‌ها و دستاوردهایی داشتیم که قابل انتقال است و حتماً ورودی‌هایی از آن طرف نیز برای ما وجود داشته و دارد که باید از این ظرفیت استفاده کنیم. تلاش کردیم اقدامات مثبتی که در فضای بین‌المللی وجود دارد را در داخل پیاده و بومی‌سازی کنیم. اهتمام جدی داشتیم که صرفاً کپی‌برداری نکنیم؛ مثلاً در بحث تعریف خدمات، تلاش کردیم با استفاده از ظرفیت‌های خود و نیازهایی که داریم و اقتضائاتی که وجود دارد این خدمات را توسعه دهیم.
هدف‌گذاری برای راه‌اندازی بخش غنی زبان فارسی در کتابخانه‌های عمومی چند نقطه از جهان
با توجه به تأکید رهبر انقلاب روی بحث ترجمه معکوس و بحث زبان فارسی در این دو حوزه برنامه خواهید داشت؟
وقتی تعاملات شکل بگیرد، این اتفاق رخ می‌دهد. ما هم‌اکنون نیز پیشنهادهایی از کتابخانه‌های عمومی در خارج از کشور داشتیم که بخشی را به کتب فارسی اختصاص دهند یا بخش کتب فارسی را تقویت کنند، ولی این کار ما به تنهایی نمی‌تواند باشد، به لحاظ لجستیکی این امکان را نداریم. مراوداتی با معاونت فرهنگی وزارتخانه و بنیاد سعدی و... شکل دادیم که امیدواریم در یک فضای هم‌افزایی موضوع را جلو ببریم، اما این اتفاق هنوز تبدیل به اقدام نشده است، چون ما ورودمان به عرصه بین‌الملل ورود قدیمی و باسابقه‌ای نیست که اکنون در مرحله بهره‌برداری از پیش‌فرض‌ها و سرمایه‌گذاری‌های قبلی باشیم، ولی باید بتوانیم حداقل در چند نقطه مهم دنیا یک بخش خوب و غنی زبان فارسی در حوزه کتابخانه‌های عمومی داشته باشیم.
اشاره کردید به پیشرفت‌هایی که به لحاظ زیرساختی در حوزه کتابخانه‌های عمومی داشتیم، ۲۷۰۰ کتابخانه عمومی و هزار کتابخانه مشارکتی فعال هستند. با وجود ظرفیت‌هایی که بخشی از آن را برشمردید به نظر می‌رسد که به لحاظ تعداد اعضای کتابخانه‌های عمومی دچار ضعف هستیم، طبیعتاً تعداد اعضای کتابخانه‌های عمومی از آمار دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر فراتر است، آیا برنامه‌ای برای افزایش ظرفیت‌ها و کتابخانه‌ها نیز دارید؟
اولاً از نظر ما، همه مردم ایران باید عضو کتابخانه‌های عمومی باشند. این نگاه ما به حوزه توسعه کتابخانه‌ای است و برای اینکه به این موقعیت دست پیدا کنیم، باید تلاش بیشتری کنیم. اکنون به ازای هر نفر کمتر از یک جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد؛ اگر جمعیت کشور را ۸۰ میلیون نفر در نظر بگیریم، بیش از ۵۰ میلیون جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد، اما آیا از همین تعداد کتاب موجود توان گسترش عضویت در کتابخانه‌های عمومی را دارد؟ به نظر ما بله حتماً دارد. بسیاری از مردم ایران هستند که هنوز همان یک کتابی که در کتابخانه‌های عمومی هست را نخوانده‌اند. لذا این ظرفیت برای گسترش فعالیت‌ها وجود دارد.
۳ میلیون عضو فعال/ ۱۰ میلیون نفر عضو نیمه فعال
اکنون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نزدیک به ۳ میلیون نفر عضو فعال دارد. با نگاه سخت‌گیرانه تعداد افرادی که یک بار کتاب امانت گرفته‌اند، قریب به ۱۰ میلیون نفر است، اگر بخواهیم غیرسخت‌گیرانه نگاه کنیم این عدد به ۱۶ میلیون نفر می‌رسد. بیش از ۶۰ درصد اعضای فعلی از مخاطبان کودک و نوجوان هستند.
یک نکته دیگر هم این است که بین جمعیت خدمتگیر و عضو در نهاد نیز یک تفاوت وجود دارد؛ به عبارت دیگر جمعیت خدمت‌گیری که در برنامه‌های نهاد هم‌چون رونمایی‌ها، جمع‌خوانی‌ها، نقد و محافل ادبی کتاب شرکت می‌کند، لزوماً عضو کتابخانه عمومی نیستند، اما جمعیت قابل توجهی است که نمی‌توان عدد دقیقی برای آن برشمرد.
اما حتماً باید برای گسترش تعداد اعضای کتابخانه‌های عمومی تلاش کرد تا افراد بیشتری از این ظرفیت استفاده کنند. البته تعداد محدودی از کتابخانه‌ها هستند که بر اساس آمایش سرزمینی ساخته نشده‌اند و موقعیت‌های مناسبی ندارند و ما میراث‌دار اداره آنها هستیم، ولی تلاشمان اصلاح این روند بوده است؛ اکنون هیچ کتابخانه‌ای بدون درنظر گرفتن آمایش سرزمینی ایجاد نمی‌شود. کتابخانه در نقطه‌ای ایجاد می‌شود که جمعیت خدمتگیر بالا داشته باشد.
حل مسئله مراجعه به کتابخانه‌ها چند نیازمندی دارد،؛ اول اینکه مردم موقعیت «کتابخانه عمومی» را به صورت فراگیر بشناسند. مردم باید امکان و خدماتی که می‌توانند از آن بهره‌مند شوند را بشناسند، بخشی از این اقدام به ما و بخشی به رسانه‌ها باز می‌گردد.
بچه‌ها تا قبل از ورود به مدرسه کتاب‌خوان‌تر هستند
نکته دیگر اینکه، ظرفیت‌هایی که در کشور وجود دارد و می‌تواند این حوزه را توسعه دهد، باید به هم متصل شود. شما نمی‌توانید از کتاب و کتابخوانی بحث کنید و بگویید مدارس در این فضا و چرخه نباشند. این چرخه ناقصی خواهد بود و وقتی فرهنگ را شکل ندهید، فضا را شکل ندهید، نمی‌توانید توقع داشته باشید که این فضا پیش برود. ضمن اینکه تجربه و مشاهدات نشان می‌دهد که بچه‌ها تا قبل از ورود به مدرسه کتاب‌خوان‌تر هستند، خانواده‌ها اهتمام بیشتری برای کتابخوان‌کردن آنها دارند، این ربطی به شهر و روستا ندارد، در مجموع اهتمام خانواده‌ها برای فرهنگی شدن بچه‌ها در دوره‌ای که در دستان خانواده هستند، بسیار زیاد است. والدین برای فرزندان وقت می‌گذارند، آنها را به کتابخانه‌های عمومی می‌برند، به کانون پرورش فکری و سایر مراکز فرهنگی می‌برند، اما بچه‌ها وقتی وارد فرآیند آموزش رسمی می‌شوند، از این فضا دور می‌شوند. اگر این موانع مرتفع شوند، آن وقت مردم مراجعه بیشتری به کتاب پیدا می‌کنند، ما در کتابخانه‌ها خدمات ارائه می‌کنیم، بعد به سمت دسترس‌پذیری، مجموعه‌سازی بروز، ارسال کتاب برای آنها در مناطقی که دسترسی نیست و... می‌رویم.
شاید در وهله اول اینطور به نظر برسد که دوره کتابخانه‌های عمومی به سر آمده است، حداقل در کلان‌شهرها و پایتخت تصور می‌شود، کمتر کسی عضو کتابخانه نمی‌شود که کتابی به امانت بگیرد و بخواند. چقدر می‌شود با توجه به رشد دنیای امروز و رشد تکنولوژی و تغییر سلیقه مخاطب کتابخانه‌ها را برای مخاطبان امروز جذاب کرد؟
ضمن احترام به شما من این گزاره را قبول ندارم. چه مستندی برای اینکه بگوییم که این دوره گذشته است، وجود دارد؟ بله ذائقه افراد در بهره‌مندی از محصولات تغییر می‌کند و من این را قبول دارم، ولی اینکه دوره کتابخانه عمومی گذشته است را قبول ندارم. آیا دوره سینما گذشته است؟
گردش مالی کتاب مکتوب را با سکوهای کتاب الکترونیک مقایسه کنید، نسبتش چند به چند است؟ گردش مالی سال گذشته نشر حدود ۹ هزار میلیارد تومان بوده است، سکوها چقدر گردش مالی دارند؟ در مقایسه با این رقم، عددی محسوب می‌شود؟
چندین سال پیش نسخه چاپی بسیاری از مجلات مهم دنیا متوقف شد و اعلام کردند که پس از این الکترونیکی هستیم، اما دوباره همه را برگرداندند، چرا؟ اساساً کتاب چاپی با این مختصات، به این سرعت جمع نخواهد شد.
چند وقت پیش جلسه‌ای با اساتید جامعه‌شناسی داشتم. اختلاف نظری بین دوستان بود که کتاب چاپی و کتابخانه حذف می‌شود یا خیر؟ برخی می‌گفتند ما نباید اجازه بدهیم چنین اتفاقی بیافتد چراکه حذف کتابخانه، به عنوان پایگاه تعاملات اجتماعی، تبعاتی در جامعه خواهد داشت. ما نیاز به توسعه کتابخانه‌ها داریم. غربی‌ها نیز به سمت تقویت پایگاه اجتماعی می‌روند که شرایط حضور مردم فراهم شود.
ایجاد کتابخانه الکترونیک یکی از پیشنهادات نهاد در برنامه هفتم توسعه
بحث دیگر نیز تعریف از کتاب الکترونیک و کتابخانه الکترونیک و کتاب‌فروشی الکترونیک است، طبیعتاً پی.دی.اف. کتاب الکترونیک نیست. ما حتماً و قطعاً باید به سمت فراهم کردن زیرساخت برای خدمات حوزه مطالعه فراتر از کتاب و خواندن در فضای مجازی حرکت کنیم و این قطعی است. مقدماتش هم فراهم شده است، یکی از پیشنهادهای ما در برنامه هفتم توسعه ایجاد کتابخانه الکترونیک است که جزو تکالیف دولت برای نهاد کتابخانه‌ها باشد. این موضوع با تأیید کمیسیون فرهنگی به کمیسیون تلفیق برنامه رفته است. در جلسه اخیر هیئت امنا هم یکی از مصوبات همین بحث کتابخانه الکترونیک بود که به تصویب رسید. در پیش‌نویس سند ملی ترویج خواندن نیز یکی از نکاتی که ذکر شد، بحث کتابخانه الکترونیک است.
یک بحث جدی هم وجود دارد که کمتر به آن توجه شده است و آن بحث قانونگذاری است؛ فرض کنید همین الآن سکوی کتابخانه دیجیتال فعال شد، در فضای فیزیکی یک نسخه کتاب خریداری می‌کنیم و در کتابخانه امانت می‌دهیم، در بحث کتاب الکترونیک چگونه می‌توان امانت را انجام داد؟ حق معنوی ناشر و مؤلف چگونه محاسبه می‌شود؟ کتابخانه مرکزی لندن اوایل همه‌گیری کرونا اعلام کرد، یک تعدادی کتاب در قالب پی.دی.اف. در محیط کتابخانه قابل استفاده است. حال سؤال اینجاست که کتابخانه الکترونیک یک سکویی در فضای مجازی است یا یک ظرفیت در محیط فیزیکی است؟
کتابخانه ملی معتقد است که دیجیتال‌سازی، به معنی الکترونیک کردن کتاب‌ها، با این مجموعه است. ما معتقدیم که عمومی‌سازی دسترسی به کتابخانه الکترونیک با ما است. در فضای کتابخانه فیزیکی محدودیت داریم، اساساً همه منابع را نمی‌توانیم در کتابخانه قرار دهیم. کتابخانه ملی وظیفه دارد از هر عنوان کتابی که منتشر می‌شود یک نسخه داشته باشد. وقتی الکترونیکی شود، ما این محدودیت را نداریم و می‌توانیم هرچه منتشر می‌شود در دسترس عموم بگذاریم. اینها یک سری نیازهای تقنینی است.
در سال اول مسئولیتم، به عنوان دبیرکل نهاد، هم با شورای عالی انقلاب فرهنگی و هم با شورای عالی فضای مجازی و هم کمیسیون فرهنگی مجلس مکاتبه کردم و این نکات را مطرح کردم.
کار ناتمام کمیسیون محتوایی شورای عالی فضای مجازی در تدوین سند توسعه کتاب الکترونیک
وقتی هنوز قانون به صورت کامل مشخص نشده است، یک جلسه در دوره دبیر قبلی شورای عالی فضای مجازی به کمیسیون محتوایی رفتیم. قرار بود سندی در راستای نمایشگاه کتاب تصویب کنند، بنده و دوست دیگری نقد کردیم و بنده در ده بند صحبت‌های خود را مطرح کردم. آقای فیروزآبادی در جمع‌بندی نقدها را تأیید کردند. قرار بود کمیسیون محتوایی شورای عالی فضای مجازی سند توسعه کتاب الکترونیک و کتابخانه الکترونیک را بنویسد که این هم ناتمام ماند.
این گفت و گو ادامه دارد...