به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، چهارمین حلقه از سلسله‌سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» شنبه ۱۲ مهرماه با حضور مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، و با بررسی موضوع «اخلاق خدمات مرجع و اطلاع رسانی در کتابخانه‌های عمومی» به میزبانی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران به صورت مجازی برگزار شد.
شقاقی در این نشست اظهار داشت: دسته‌بندی مختلفی از وظایف اخلاقی از سوی اندیشمندان مختلف، چه نزد اندیشمندان مشرق‌زمین و چه در آثار اندیشمندان مغرب‌زمین، ارائه و معرفی شده است اما ویلیام دیوید راس (از فلاسفۀ متأخر اخلاق/ ۱۸۷۷-۱۹۷۱)، هفت وظیفۀ جهان‌شمول اخلاقی را معرفی کرده که مورد تأیید سایر متفکران حوزه اخلاق نیز قرار گرفته است. این وظایف اخلاقی هفتگانه شامل «وفاداری»، «جبران غرامت»، «نمک‌شناسی و قدردانی»، «عدالت و انصاف»، «نیکی و احسان به دیگران»، «بهبود، توسعه و اصلاح خود» و «عدم اضرار به غیر یا ضرر نزدن به دیگران» است.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: این وظایفْ زمان و مکان، جنسیت، قومیت، دین و غیره نمی شناسد و اینها فراملی، فرا-زبانی و فرا-قومی هستند. با این حال، برخی از اندیشمندان همه این وظیفه‌ها را در یک قاعده خلاصه کردند؛ به عنوان مثال، عنوان کرده‌اند که «آزار نرساندن به خود و دیگری» همۀ آن وظایف دیگر را دربر می‌گیرد.
لزوم توسعه دانش شخصی کتابداران
این استاد اطلاعات و دانش‌شناسی با تأکید بر اهمیت ویژه یکی از این وظایف اخلاقی هفتگانه در حوزه کتابداری، گفت: در این میان وظیفه «اصلاح، توسعه و بهبود خویشتن» برای ما دارای اهمیت ویژه‌ای است. چراکه اولین وظیفه‌ای که به عنوان یک کتابدار بخش امانت باید بر عهده داشته باشیم، این است که از خودمان شروع کنیم، خودمان را توسعه دهیم و دانش خودمان را پیوسته (هر روز) افزایش دهیم. بنابراین در این حوزه، خلاصه کردن همه موارد وظیفه اخلاقی به یک مورد، برای حرفۀ کتابداری کافی نیست و از نظر علم اخلاق نیز پذیرفتنی نخواهد بود.
شقاقی درباره تبعات عدم توجه به «اصلاح، توسعه و بهبود خویشتن»، گفت: ما در برابر باورهای خود مسئول هستیم، ایستایی در برابر باورها قساوت و عدم انعطاف می‌آورد؛ و این جمود، باعث خروج انسان از قلمرو رشد، تکامل و بهبود انسانیت می‌شود. اگر در پی دانش نباشیم، از واکنش یا کنش در برابر باورهای جدیدی که هر روز تولید می‌شود، ناتوان خواهیم بود. همچنین هرچه دانش کتابدار کمتر و راکدتر باشد، به همان اندازه، این حوزۀ معرفتی و حرفه‌ای در اذهان عمومی کمرنگ تر و کم رونق‌تر می‌شود و از ارزش و اعتبار و منزلت می‌افتد.
وی افزود: همچنین از آنجا که حرفۀ کتابداری ملازم یک رشته دانشگاهی است و عموماً از آن نیز آغاز می‌شود، بی‌توجهی به این مورد (توسعۀ خویشتن) در حرفه، باعث کمرنگ شدن رشته نیز می‌شود و راه را بر پژوهش‌ها (توسعۀ نظری و مهارتی) در این حوزۀ علم و شناخت می‌بندد. این موضوع باعث می‌شود که رشتۀ «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» و حرفۀ «کتابداری» در چشم سیاستگذاران و تصمیم‌سازان کمرنگ و ناکارا جلوه کند. به‌علاوه، یکی دیگر از تبعات بی‌توجهی به اصلاح و بهبود مستمر، کمرنگ شدن سازمان کتابخانه (به‌عنوان یک نهاد اجتماعی) در انظار عمومی، از دیدگاه سایر سازمان‌ها و نهایتاً تصمیم‌سازان در قوای تقنینی و اجرایی خواهد بود. به این ترتیب ما در برابر حرفه، رشته و سازمان خودمان مسئول هستیم و توسعۀ فردی، تنها یک امر شخصی بر اساس علایق منفرد نیست، بلکه ما موظف هستیم که این سلوک اخلاقی حرفه‌ای را انجام دهیم.
اولویت‌ها در خدمات مرجع کتابداری
شقاقی در ادامه به بیان اولویت‌ها در ارائۀ خدمات مرجع در کتابخانه‌ای عمومی پرداخت و گفت: پیش از هرچیز در خدمت‌دهی، «انصاف» را باید رعایت کنیم و لازم است توجه داشته باشیم که انصاف، از عدالت جایگاهی مهم‌تر دارد؛ چرا که، عدالت به قراردادها و پایبندی به مرزهای مقرر اشاره دارد، اما انصاف ورای قانون و مقررات است. همچنین در ارائۀ خدمات نیز اولویت بر اساس دو بحث نوبت و اضطرار است. ما موقعیت اضطرار را معمولاً برای کودکان یا سالمندان در نظر می‌گیریم. یعنی زمانی که می‌خواهیم بر اساس اضطرار به کسی اولویت بدهیم، حتماً باید از افرادی که در نوبت کسب خدمت هستند، اجازه بگیریم.
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: باید افراد حاضر را بر افراد غایب ترجیح دهیم. مثلاً افرادی که به صورت حضوری منتظر خدمت‌دهی شما هستند بر آن افرادی که پشت خط تلفن هستند، اولویت دارند. خدمات مرجع بر خدمات فنی اولویت دارد و هیچ‌گاه نباید این خدمات را به دلیل سایر خدمات فنی و امور جاری و اداری کتابخانه به تعویق بیندازیم. همچنین باید بدانیم که اصول اخلاق سازمانی بر اصول عام اخلاق حرفه‌ای اولویت دارد. البته اخلاق حرفه‌ای و اخلاق سازمانی بیش از ۹۰ درصد هم‌پوشانی دارند، اما در آن موارد معدود و خاص، اخلاق سازمانی را بر اخلاق حرفه‌ای مقدم می‌دانیم.
رفتارهای اخلاقی در خدمات مرجع
دکتر مهدی شقاقی در ادامۀ سخن خود، به تشریح رفتارهای اخلاقی در این حوزه پرداخت و توضیح داد: اولین موردی که در رفتارهای اخلاقی ما در خدمات اطلاع‌رسانی و مرجع به چشم می‌خورد، «آداب‌دانی» است. در گفتگو با مراجعان باید آداب‌دان باشیم و سعی نکنیم معاشرت را به سمت گفتگوهای خودمانی و به ظاهر صمیمانه ببریم و آداب حرفه‌ای را به صمیمیت نابجا تقلیل دهیم. این موضوع دو اثر دارد: اول، حفظ شأن و اعتبار کتابدار و کتابخانه؛ و دوم، الگودهی به دیگران. بر این اساس در برابر افراد مختلف با رده‌های سنی متفاوت نیز باید موضع خاص خود را به کار بگیریم. به عنوان مثال، با افرادی که به لحاظ سن از ما پایین‌تر هستند شفقت آمیز، با افراد هم‌سن و سال، با صمیمیت محترمانه و مؤدبانه، و با بزرگترها احترام‌آمیز و موقرانه رفتار کنیم.
وی افزود: دومین اصل رفتاری در خدمات مرجع، این است که باید به صورت خودآیین با مقررات برخورد کنیم؛ چراکه این مقررات ساختۀ خود ما برای برخورد با عموم اند. بنابراین سفت و سخت گرفتن افراطی و بی‌انعطاف قوانین در ارائه خدمات مختلف، به‌منظور یا بهانۀ قانون‌پذیر کردن افراد و اجرای مقررات سازمانی، دلزدگی در محیط پویای کتابخانه و کاربران آن به وجود می‌آورد. این مقررات، حسب شرایط و با پیش‌بینی انعطاف در دستورالعمل‌های سازمانی و حرفه‌ای، می‌تواند تغییر کند. در سومین مورد، ما باید بر منش فردی و شغلی نیز مواظبت کنیم و از ایجاد یا انعکاس الگویی بد به اعضا و مراجعان پرهیز نماییم. نوع صحبت کردن ما با همکاران در حضور سایران، به‌خصوص کودکان، یا شیوۀ استفاده از کلمات شفاهی و حتی املای صحیح در مکاتبات و اعلان‌ها بسیار مهم است؛ به‌ویژه در کتابخانه‌های عمومی که بیشتر کودکان، دانش‌آموزان نوجوان و عمدتاً افراد کم‌سن‌وسال مراجعه می‌کنند.
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره سایر رفتارهای اخلاقی در کتابخانه، گفت: نقدپذیری در ارائۀ خدمات، نمایاندن شأن حرفۀ کتابداری و کتابخانه، رازداری، دقت در ارائۀ اطلاعات و اجتناب از نادیده گرفتن مراجعه‌کننده و به‌خصوص پرهیز از تجسس در عقاید و سلایق ایشان (کنجکاوی و پرسشگری فراتر از وظایف مشاوره‌ای و خدمات ارجاعی یا مرجع کتابدار) از دیگر مواردی است که کتابداران باید در ارائه خدمات در نظر داشته باشند. هیچ وقت مراجعه‌کننده نباید احساس کند که هدف ما از سؤالات، سرک‌کشیدن در عقاید و بوالفضولی است؛ و ما هم نباید به سراغ سوابق امانت او برویم تا سابقۀ فکری او را دربیاوریم، چراکه چنین تجسسی شدیداً کاری مذموم است.
حرفه‌ای‌گری در ارائۀ خدمات مرجع
این پژوهشگر حوزۀ اخلاق اطلاعات و کتابداری در ادامۀ مبحث، مقوله «حرفه‌ای‌گری» را یک عمل یا رویکرد اخلاقی دانست و گفت: در واقع، اگر خلاف مناسبات حرفه‌ای عمل کنیم، اخلاقی عمل نکردیم. در رویکرد حرفه‌ای و تقید به حرفه‌ای بودن، «حفظ کیفیت خدمات» بیشترین اهمیت را دارد و کتابدار باید مرتباً کیفیت خدمات را بسنجد، آنها را در سطحی مطلوب نگه دارد و هیچ‌گاه نیز خدمتی را که مرتبط با خدمات مرجع است نباید حذف کند؛ چراکه حذف کردن خدمات مرجع و اطلاع‌رسانی، مغایر با عملکرد حرفه‌ای کتابدار و صیانت از کیفیت خدمات کتابخانه است.
شقاقی در پایان این حلقۀ سخن و دعوت به تأمل بر «اخلاق مرجع و اطلاع‌رسانی در کتابخانۀ عمومی» افزود: همچنین در دسترس قراردادن حداکثری اطلاعات و پرهیز از سوگیری، از مواردی است که در این حوزه و خاصه در کتابخانۀ عمومی، به‌شدت مورد توصیه است. ما در علم رسانه، مفهوم و اصطلاح «دروازه‌بانی خبر» را داریم، یعنی اینکه چه خبرهایی برای انعکاس انتخاب شوند و چه خبرهایی منعکس نشوند. در کتابخانه‌ها نیز کتابداران چنین نقشی دارند (اینکه چه کتاب‌ها و منابع و اطلاعاتی ارائه شود و چه اطلاعاتی ارائه نشود). در بازیابی اطلاعات، ما ناخواسته گرایش اندیشه و سوگیری اجتماعی-سیاسی خودمان را دخیل می‌کنیم، اما نباید جهت‌گیری فکری و سیاسی ما در ارائۀ اطلاعات مداخله کند. لذا همیشه باید این دانش را داشته باشیم که کتاب‌های موضع مخالف و دیدگاه رقیب را هم بشناسیم و آنها را در مشاوره و خدمات ارجاع، به مراجعان معرفی کنیم.
گفتنی است، سلسله‌سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» به همت معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد و به میزبانی اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران، با ارائۀ مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، طراحی شده و برگزار می‌گردد. این سلسله‌سخنرانی‌ها، نخستین زنجیرۀ تأمل و هم‌اندیشی برای مطالعۀ تکمیلی و اجرای نظام اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی با مشارکت فعال همکاران است که در پنج حلقه ۴۵ دقیقه‌ای از ۲۲ شهریورماه آغاز شده، هر شنبه تا ۱۹ مهرماه حلقۀ دیگری از آن ادامه می‌یابد و نهایتاً با یک یا دو حلقۀ بحث و گفتگو در آبان ۹۹، به پایان زنجیرۀ نخست می‌رسد.