به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، چهارمین جلسه از سلسله ‌وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک» با عنوان «خواندن در رسانه دیجیتال از منظر تعامل انسان و رایانه» به دبیری هما یزدانی، دکترای فلسفه علم و فناوری و با حضور هیروهیتو شیباتا (Hirohito Shibata)، استاد دپارتمان انفورماتیک دانشگاه گونمای ژاپن و محمدحسن یادگاری، پژوهشگر رسانه و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

در ابتدای برنامه هما یزدانی، ضمن ارائه توضیحاتی در خصوص سلسله ‌وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک»، به معرفی اساتید حاضر در نشست و موضوع این جلسه پرداخت.

یکی از عوامل مفید برای تقویت هوش انسان، کاغذ است

در ادامه هیروهیتو شیباتا، دانش آموخته رشته علوم و مهندسی کامپیوتر و استاد دپارتمان انفورماتیک دانشگاه گونمای ژاپن ضمن ابراز خرسندی از حضور در نشست و معرفی خود، به ارائه مطالبی تحت عنوان «انتخاب خواندن: دیجیتال یا کاغذی» پرداخت و گفت: حوزه کاری من، ساخت ابزارهایی است که افراد را باهوش‌تر می‌کند. هدف اصلی ما پیشرفته‌کردن کامپیوتر نیست، بلکه استفاده از کامپیوتر برای باهوش‌تر کردن انسان است. در تحقیقاتم متوجه شدم که کامپیوتر کارهای مفید فراوانی می کند اما نمی تواند لزوماً به هوش انسان کمک کند. همچنین کامپیوتر نمی‌تواند پشتیبانی کاملی از مطالعه داشته باشد؛ درحالی‌که یکی از عوامل مفید برای تقویت هوش انسان، کاغذ است؛ به عبارت دیگر، فناوری دیجیتال مزایای زیادی دارد اما در عین حال اشکالاتی نیز وجود دارد و اگر قیاس کنیم، می بینیم این اشکالات کم هم نیستند.

ما نمایشگر را با چشم مطالعه می کنیم، اما مطالعه با کاغذ گویا بر دست تمرکز دارد

وی با اشاره به آزمایشی شناختی برای بازبینی میزان خواناییِ کاغذ تحت عنوان «مطالعه با در دست گرفتن اسناد»، گفت: کاغذ برای خوانده شدن در دست گرفته می شود و بیشتر مورد علاقه ما است، اما مزایای آن نسبت به صفحه نمایش چیست. بر اساس برخی مطالعات، ظاهراً از نظر سرعت مطالعه، درک مطلب، میزان فشار به چشم و میزان خستگی چشمی، تفاوت معناداری بین مطالعه از روی کاغذ و صفحه نمایش وجود ندارد؛ اما مطالعه تنها نگاه‌کردن نیست، بلکه بسته به نوعِ خواندن، می تواند شامل درگیری باقی بدن ما خصوصاً دست‌ها نیز باشد. برای مثال، مطالعه در محل کار، خطی نیست و چشمان ما همزمان با انجام کارهای دیگر، به دنبال اطلاعات در بین صفحات می‌گردد و می توانیم بگوییم مطالعه به روش زیگزاگ انجام می‌شود. یا مثلاً وقتی به دنبال یافتن پاسخی در یک متن یا مقایسه مطالب میان دو صفحه (ارجاع متقابل) هستیم، مطالعه از روی کاغذ زمان بیشتری می‌برد؛ زیرا هنگام مطالعه از روی کاغذ، حرکات بدنی ما بیشتر است. تحقیق انجام شده در دانشگاه گونما نشان می‌دهد، دانشجویان عموماً در هنگام مطالعه، بسته به چپ دست یا راست دست بودن، کاغذ را از جهت‌های مختلف در دست می‌گیرند و بسته به کاری که از آنها خواسته شده، کاغذ را به درجات مختلفی روی میز کج می‌کنند. هرچه بیشتر روی مطلب تمرکز می‌کنند، میزان کج‌شدن کاغذ در دستشان بیشتر می‌شود. یا هرچه کاغذ را بیشتر کج می‌کنند دست‌خط‌شان بهتر می‌شود.

شیباتا تصریح کرد: منظور از بار شناختی، میزان منابع ذهنی مورد نیاز برای انجام کار است. حافظه کوتاه مدت انسان، در قیاس با کامپیوتر، بسیار کم است؛ بنابراین، مهم است که حافظه انسان را گسترش دهیم و از این ظرفیت کم به نحو احسن استفاده کنیم. بر اساس تحقیقات، وقتی وظایف اصلی و فرعی ما زیاد می‌شود، حافظه در جریان بیشتری هم اشغال ‌شده و بار شناختی بیشتری بر ذهن سوار می‌شود و به همین دلیل عملکرد کاهش می‌یابد.

شیباتا با بیان جزئیات آزمایش تیم خود در مورد سرعت عکس‌العمل خوانندگان (پاسخ به محرک بیرونی حین مطالعه) به عنوان فاکتوری از تأثیر بار شناختی چندکارگی، از نتایج این تحقیق مبنی بر عملکرد بهتر در مطالعه کاغذی خبر داد.

کاغذ به جای یک رسانه نمایشی، یک رسانه عملی است

وی با اشاره به نتایج مطالعه متقابل اسناد چندگانه، گفت: در این مطالعه چالش اصلی، چالش درک مطلب با معیار تشخیص خطا در مطلب توسط افراد بود. سرعت افراد در تشخیص خطا یا تفاوت در مطالعه از روی کاغذ ۲۵.۵ درصد بیشتر از مطالعه از روی نمایشگر دیجیتال بود. با این حال نمی‌توانیم بگوییم کاغذ خیلی راحت‌تر خوانده می‌شود، اما بیشتر و آسان‌تر قابل استفاده است؛ زیرا یک شیء است. درواقع، کاغذ به جای یک رسانه نمایشی، یک رسانه عملی است که علاوه بر چشم‌ها و حس بینایی، دست‌ها و انگشتان و حس لامسه ما را نیز به کار می‌گیرد.

شیباتا در خصوص تفاوت میان استفاده از کاغذ و ابزار دیجیتالی، اظهار داشت: واقعیت این است که میزان مفیدبودن مطالعه، بستگی به رسانه دارد و رسانه مفید هم به شرایط بستگی دارد؛ یعنی مثلاً اگر می‌خواهیم با استفاده از چشم، اطلاعات را فقط دریافت کنیم یا یک بخش از آن را مشاهده کنیم، رسانه دیجیتال بهتر از کاغذ است؛ اما اگر می‌خواهیم با کمک دست‌ها اطلاعات را کسب و فهم کنیم یا آنها را با هم مقایسه کنیم، کاغذ بهتر است. یا مثلاً اگر بخواهیم خطی مطالعه کنیم، رسانه دیجیتال و اگر بخواهیم زیگزاگ مطالعه کنیم، کاغذ پیشنهاد می‌شود.

وی در پایان به کتاب خود با عنوان «چرا نمایشگر دیجیتال نمی‌تواند جایگزین کاغذ شود» اشاره کرد. این کتاب حاوی نتایج تحقیقات وی در زمینه خواندن دیجیتال از منظر علوم شناختی رسانه است که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد.

در ادامه، محمدحسن یادگاری، پژوهشگر رسانه و مطالعات فرهنگی با اشاره به جمله معروف مارشال مک لوهان مبنی بر «رسانه، پیام است»، اظهار داشت: این جمله به این معناست که رسانه اقتضائاتی دارد و تغییراتی در زندگی بشر پدید می‌آورد؛ لذا طبیعتاً کتاب‌های دیجیتال نیز تغییراتی به نسبت شیوه سنتی مطالعه از روی کاغذ ایجاد می‌کنند. از طرفی، حجم بالای اطلاعات، گرایش انسان را به سطحی خوانی بیشتر می‌کند. در واقع، اطلاعات بشر افزایش می‌یابد، اما شاید هوش و دقت، تفسیرگری و تعامل، یا خلاقیت بشر نسبت به گذشته به تدریج کمتر شود.

در مصرف اینترنت و کتب دیجیتالی یاد می‌گیریم چطور شکارکننده ماهری باشیم

یادگاری که تألیف کتاب «بازی آغاز شده» را در حوزه تحلیل گیم‌های کامپیوتری در کارنامه خود دارد، تصریح کرد: به دلیل تکثر محتوا و ابزارهای تکنولوژیک در دسترس، بشر مصرف‌گرا شده و ذهن انسان از حالت خطی به سیال تغییر کرده است. بشر امروز متون دیجیتالی را می‌پسندد؛ چرا که او را سریع‌تر و راحت‌تر به اطلاعات می‌رسانند. به همین دلیل است که شاید در حال حاضر خواندن رمان‌های طولانی برای نسل جوان، دشوار باشد. ما در مصرف اینترنت و کتب دیجیتالی یاد می‌گیریم چطور شکارکننده ماهری باشیم. ذهن حریص است و هوس دسترسی به اطلاعات در زمان کوتاه دارد. از طرفی، بشر موجودی انعطاف‌پذیر است و با تغییر شرایط پیرامونی، رفتار انسان متناسب با زمانه تغییر می‌کند و وقتی ذهن را به کار نگیریم، تنبل می‌شود.

تکنولوژی یک جهان‌بینی است که می‌تواند زیست انسان را با تغییراتی همراه کند

یادگاری ادامه داد: در حال حاضر تکنولوژی به بخشی از وجود انسان تبدیل شده و با آن احساس رضایت و راحتی می‌کنیم؛ حواسمان نیست که نظام شناختی و جسمی ما در هم ریخته شده است. درواقع تکنولوژی صرفاً ابزار نیست؛ یک جهان‌بینی است که می‌تواند زیست انسان را با تغییراتی همراه کند؛ بنابراین، درست است که استفاده از تکنولوژی و هوش مصنوعی در راستای تقویت و گسترش هوش بشر یک ضرورت است؛ اما ما باید توسعه تکنولوژیک را به سمت ارتقای نظام جسمی و شناختی بشر هدایت کنیم تا بشر پیشرفت کند نه اینکه تنبل شود. رسانه های دیجیتال «تسهیل کننده» هستند، اما در عین حال نباید فراموش کنیم که ویژگی بشر، انعطاف پذیری است؛ پس چه بهتر که این انعطاف در مسیر ارتقا باشد. به عبارت دیگر، دیجیتال، واقعیت دنیای امروز است و نمی‌توانیم آن را انکار کنیم؛ اما از طرف دیگر باید بشر را در حوزه مصرف تکنولوژی، ماهر کنیم؛ از این رو، به اعتقاد من، ارتباط بین مطالعه دیجیتال و کتاب کاغذی در ساختارهای تربیتی ما باید حفظ شود و امتداد پیدا کند.

گفتنی است، پایان این نشست به جمع‌بندی مطالب و طرح نکات مخاطبان توسط هما یزدانی، کارشناس پژوهش نهاد، اختصاص یافت.