به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نشست هم‌اندیشی استادان علم اطلاعات و دانش‌شناسی با دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با محور «مجموعه‌سازی کتابخانه‌های عمومی» چهارشنبه ۲۳ آذرماه با حضور استادان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و مدیران نهاد به میزبانی کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.
منصور کوهی رستمی، رئیس انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران، ضمن خیرمقدم به استادان حاضر در نشست گفت: این سومین جلسه برگزاری نشست هم‌اندیشی با استادان علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. اولین جلسه در سال گذشته به مباحث عام در حوزه کتابخانه‌های عمومی اختصاص داشت. جلسه دوم نیز در حاشیه همایش «طراحی و توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی» در شیراز با محور «طراحی خدمات» در سال ۱۴۰۱ برگزار شد و امروز در سومین جلسه با موضوع «مجموعه‌سازی» در خدمت شما عزیزان هستیم. امیدوارم این نشست به راهکارهای عملیاتیِ سودمند برای کتابخانه‌های عمومی منجر شود.
اهتمام نهاد برای پرکردن خلأهای مجموعه‌سازی
وی افزود: یکی دو سال اخیر نگاه و توجه به مباحث علمی در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گسترش پیدا کرده و ما نیز در انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی با همین هدف تلاش کردیم روندهای علمی را در حوزه کتابخانه‌های عمومی دنبال کنیم و با برنامه‌های متنوع این رویکرد علمی و جهانی را در کتابخانه‌های عمومی اجرا کنیم. بر این اساس، در دو سال گذشته برنامه‌های خوبی برگزار شد که بخشی از این برنامه‌ها را نهاد کتابخانه‌های عمومی به صورت مستقل اجرا کرده و برخی نیز با همکاری انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی اجرا شده است.
کوهی رستمی برگزاری بیش از ۲۰ وبینار بین‌المللی با حضور شخصیت‌های برجسته، برپایی اولین همایش بین‌المللی «طراحی و توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی» در شیراز، اجرای کارگاه‌های آموزشی متعدد با حضور شخصیت‌های بین‌المللی برای کتابداران، برگزاری اولین جایزه و اولین مسابقه طراحی خدمات را از جمله این اقدامات دانست و گفت: امروز مقدمات دومین همایش بین المللی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و انجمن با موضوع «کتابخانه‌های عمومی و کسب و کارهای کوچک» فراهم شده است. همچنین در ماه گذشته در شهر یاسوج فراخوان دومین جایزه با محور نقش کتابخانه‌ها در کسب و کارهای کوچک را منتشر کردیم. نهاد مجموعه‌ای متنوع از برنامه‌ها را ذیل همایش دوم پیش‌بینی کرده است.
رئیس انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران، در ادامه، به ارائه بخشی از پژوهش خود درباره مجموعه‌سازی کتابخانه‌های عمومی پرداخت و گفت: مطابق یک پژوهش، اولین و مهم‌ترین چالش مطرح در حوزه کتابخانه‌های عمومی، مربوط به مخزن و منابع کتابخانه‌های عمومی است. در این حوزه نیز ۳ چالش اصلی مطرح شده است. اولین چالش، فرسودگی مخزن است که نیازمند به‌روز رسانیِ کمّی و کیفی منابع است. دومین چالش، نگاه رسمی به مخزن کتابخانه‌ها و چالش سوم بی‌توجهی به منابع متناسب در حوزه کسب و کارهای کوچک بود که اقدام مشترک نهاد و انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران در جهت جبران این چالش بوده است.
نقش‌آفرینی پررنگ دانشگاه در فعالیت‌های نهاد
سیدباقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد با ابراز امیدواری از ثمرات برگزاری این نشست برای جامعه دانشگاهی و حوزه اجرایی در کتابخانه‌های عمومی کشور گفت: یکی از نقدهایی که به حوزه علوم انسانی وارد می‌شود نسبت نداشتن آورده‌های دانشگاه با حوزه عمومی است. اما خوشبختانه دانش کتابداری از باب اینکه در نهاد کتابخانه‌ها حرفه اغلب همکاران ما نسبت تامی با تحصیلاتشان دارد، کم وبیش از این نقد و طعن مصمون است. توجه به ارتباط میان دانش و حوزه عمومی، سرلوحه برنامه‌ها و فعالیت‌های علمی و پژوهشی نهاد است. انتخاب موضوع مهم «مجموعه‌سازی» برای این نشست نیز یکی از مصادیق همین توجه به ضرورت‌های حوزه عمومی است که امیدواریم به تعامل و هم‌افزایی کتابخانه و دانشگاه بینجامد و در عرصه عمل نتایج آن را ببینیم. در معاونت برنامه‌ریزی نهاد همه طرح‌های پژوهشی در حوزه کتابخانه‌های عمومی با میانداری دانشگاه برگزار می‌شود و خرسندیم که دانشگاه در بخش تولید محتوا نسبتی با نهاد برقرار کرده است.
میرعبداللهی در بخش بعدی سخنانش خلاصه‌ای از پیشنهادهای استادان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در نشست سال گذشته آنان با دبیرکل نهاد به همراه اقدامات انجام‌شده از سوی معاونت‌های نهاد را یادآور شد و گفت: ۶۴ موضوع مطرح شده از سوی همکاران دانشگاهی را در پنج دسته می‌توان طبقه‌بندی کرده: نیروی انسانی کتابخانه‌ها، اعضا و کاربران کتابخانه، فعالیت‌های کتابخانه‌ای، خدمات کتابخانه‌ای و مدیریت نهاد.
وی تأکید کرد: یکی دیگر از تجلیات همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی با دانشگاه، برگزاری همایش بین‌المللی سال آینده نهاد با عنوان «کتابخانه‌های عمومی و کسب و کارهای کوچک» است که استادان کتابداری در دبیری علمی و داوری مقالات همایش مشارکت جدی با نهاد دارند و امیدواریم برگزاری آبرومندانه و سزاوار همایش از نظر محتوای علمی و اجرایی، ما را به دستیابی به یک مدل شایسته بومی در باب موضوع همایش نزدیک کند.
تشریح روند انتخاب و خرید کتاب در نهاد
جواد اسدی، سرپرست اداره کل تأمین منابع نهاد در ادامه این نشست به ارائه گزارشی از فرایند انتخاب و خرید کتاب در نهاد پرداخت و گفت: این فرایند در مرحله اول با ورود کتاب به این اداره کل آغاز می‌شود که از دو طریق ارسال ناشران و شناسایی و رصد همکاران ما صورت می‌گیرد. مرحله دوم به ارزیابی آثار رسیده اختصاص دارد که با توجه به محدودیت‌های مالی و محدودیت فضای کتابخانه‌ای در نهاد و عدم امکان خرید تمامی منابع منتشرشده در کشور، فرایند «به‌گزینی» با ارزیابی منابع توسط ارزیابان متخصص در گروه‌های موضوعی از طریق فرم‌های ارزیابیِ مخصوص انجام می‌شود.
وی افزود: برای مثال، معیارهای ارزیابی در گروه بهداشت در دو گروه کلی «معیارهای محتوایی» و «معیارهای ظاهری» تقسیم‌بندی می‌شود. در معیارهای محتواییِ، مواردی چون زبان اثر، دقت و استناد علمی، انسجام و پرهیز از پراکنده‌گویی، خلاقیت در بیان علمی، ضرورت و بایستگی موضوع و همچنین در معیارهای ظاهری مواردی چون صفحه‌آرایی، قطع مناسب، کاغذ، صحافی و چاپ، طراحی رو و پشت جلد، وجود واژه‌نامه و نمایه و استفاده مناسب از عکس، جدول و گرافیک بررسی می‌شود.
سرپرست اداره کل تأمین منابع نهاد با به نمایش گذاشتن نمونه فرم‌های ارزیابی برای فرایند انتخاب و خرید کتاب، به ارائه گزارشی از وضعیت ارزیابی‌ها در سال ۱۴۰۱ و ارسال منابع منتخب به کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور پرداخت.
خرید منابع برای کتابخانه‌های عمومی
اسدی در ادامه درباره خرید کتاب در سال ۱۴۰۰ نیز توضیح داد: در سال گذشته ۷۷۲ عنوان کتاب حوزه کودک و نوجوان خریداری شده و پس از آن گروه‌های قصه و رمان، ادبیات، دین، روان‌شناسی، تاریخ و دفاع مقدس، بهداشت و ورزش، مهارت‌های خانه‌داری، حقوق و علوم سیاسی، هنر، علوم، علوم اجتماعی، سینما و رسانه، کلیات، فلسفه، اقتصاد و مدیریت و در نهایت جغرافیا و گردشگری در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
سرپرست اداره کل تأمین منابع نهاد درباره خرید نشریات نیز توضیح داد: طی تفاهم‌نامه‌ای با معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهیه نشریات نیز در دستور کار ما قرار دارد که بر این اساس در سال ۱۴۰۰ تعداد ۱۲۷ عنوان و در سال ۱۴۰۱ تعداد ۱۰۴ عنوان از نشریات مورد مراجعه در حوزه‌های مختلف و برای سلایق مختلف سیاسی، اجتماعی خریداری شده است.
اسدی افزود: خرید اسباب‌بازی نیز در ۲ مرحله انجام شد. در مرحله اول ۴۴ محصول برای کتابخانه‌های عمومی منتخب و در مرحله دوم ۶۲ محصول برای کتابخانه‌های واقع در مناطق محروم و همچنین ۲۲ محصول مخصوص نابینایان خریداری شده است. همچنین در حوزه خرید منابع الکترونیک و دیداری- شنیداری نیز دسترسی کتابخانه‌ها به پایگاه‌های اطلاعاتی برقرار شده که بر این اساس دسترسی ۲ هزار و ۱۵۶ کتابخانه به «مگاپیپر» و همچنین دسترسی ۵۱۰ کتابخانه به «سیویلیکا» فراهم شده است. همچنین مناسب‌سازی یکی از اپلیکیشن‌های تولید کتاب صوتی ویژه نابینایان و طرح «کتابخانه بدون کتاب» از دیگر اقدامات این حوزه است.
خریدهای غیرمتمرکز برای کتابخانه‌های عمومی
اسدی، در ادامه، درباره میزان خریدهای غیرمتمرکز یا «خرید کتاب با نظر کتابداران و اعضا» گفت: خریدهای غیرمتمرکز از طریق اجرای طرح‌های «انتخاب کتابدار» و «خرید کتاب با مشارکت مالی استان‌ها» انجام شده است. پس از برگزاری چهار دوره از طرح «انتخاب کتابدار» طی سال‌های اخیر، پنجمین دوره از این طرح در سال ۱۴۰۰ در ۲ مرحله انجام شد که در مرحله اول ۲۵۰ عنوان کتاب کودک و نوجوان در معرض انتخاب قرار گرفت که مجموعاً ۳۰۱ هزار نسخه انتخاب، تهیه و ارسال شد. همچنین در مرحله دوم ۹۵۲ عنوان کتاب در موضوعات مختلف در اختیار کتابداران قرار گرفت که حاصل آن انتخاب ۲۳۹ هزار ۴۲۹ نسخه کتاب بود.
وی افزود: در طرح «خرید کتاب با مشارکت مالی استان‌ها» نیز در مرحله اول در اسفند ماه ۱۴۰۰ تعداد ۳۴ هزار و ۶۰۰ عنوان کتاب از تازه‌های نشر از ۲۴۰۰ ناشر و همچنین خرید و ارسال بیش از ۲۳۰ هزار نسخه کتاب صورت گرفت و در مرحله دوم در آذر ماه ۱۴۰۱ نیز ۲۴۷۴ عنوان از تازه‌های نشر خرید و توزیع شد. در سال ۱۴۰۰ تعداد ۱۷ هزار و ۵۲۴ عنوان شامل ۶۰ هزار و ۱۵ نسخه کتاب از منابع کتابخانه‌های عمومی توسط خریدهای استانی تأمین شده است. این در حالی است که در سال گذشته ۲۶۲ هزار و ۱۴۳ نسخه کتاب از کتابخانه‌های عمومی وجین شده است.
سرپرست اداره کل تأمین منابع نهاد تاکید کرد: چالش اصلی ما در مجموعه‌سازی، بودجه و منابع مالی است. ما در حال حاضر، ۴۹۹۲ عنوان کتاب تأییدشده داریم که منتظر تحقق منابع مالی برای تهیه آنها هستیم. تخمین ما نشان می‌دهد که اگر بخواهیم این تعداد کتاب را با قیمت میانگین امروز تهیه کنیم، بیش از ۳۰۰ میلیارد تومان بودجه برای تأمین و ارسال این کتاب‌ها به کتابخانه‌های عمومی نیاز است.
پرهیز از نگاه متمرکز در مجموعه‌سازی
امین زارع، عضو هیئت علمی دانشگاه کرمانشاه در این نشست درباره مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی گفت: اولین گرهی که با مجموعه‌سازی پیدا کردم، مربوط به پایان نامه کارشناسی‌ارشد من بود که طی آن از دکتر حری، استاد راهنمای خودم، نکات بسیاری آموختم. مشکل بزرگ ما در مجموعه‌سازی نگاهی است که به «انتخاب کتاب» وجود دارد. علی‌رغم به‌کار بستن طرح‌هایی مانند «انتخاب کتابدار» و «مأموریت کتابخانه من» که تا حدی نظرات کتابداران را برآورده کرد، اما بخش عمده‌ای از نیازسنجی کاربر نهایی اِعمال نمی‌شود.
وی افزود: نگاه متمرکز در انتخاب کتاب جوابگو نیست. باید انتخاب غیرمتمرکز را به سمت استان‌ها و شهرستان‌ها ببریم؛ چرا که امروزه مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های درجه دو یا سه در مناطقی مانند سرپل‌ذهاب با کتابخانه‌های مناطق جنوبی کشور خیلی تفاوت ندارند؛ اتفاقی که به دلیل انتخاب متمرکز برای مجموعه‌سازی رخ داده است.
زارع با تأکید بر لزوم پرهیز از آمارزدگی در کتابخانه‌های عمومی گفت: متأسفانه برخی کتابخانه‌های عمومی ما دچار آمارزدگی در ارائه فعالیت‌هایشان هستند و اگر کتابخانه‌ای چند کتاب بیشتر امانت بدهد و یا چند عضو بیشتر جذب کند، در درجه بالاتری از اهمیت قرار می‌گیرد. اگر بتوانیم از پیله عدد و رقم بیرون بیاییم شاید بتوانیم تأثیری در حوزه مجموعه‌سازی داشته باشیم. باید وزن عظیمی از انتخاب‌ها را به سمت انتخاب‌های غیرمتمرکز توسط کتابداران کتابخانه‌ها و اعضا ببریم.
توجه به مدیریت مجموعه‌سازی در کنار رویکرد توسعه‌ای
عصمت مومنی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این نشست گفت: ما در موضوع مجموعه‌سازی از یک سو با بحث مدیریت مجموعه و از سوی دیگر با بحث توسعه مجموعه مواجه هستیم. این دو مقوله ادبیات متفاوتی می طلبد. اگر به چالش اصلی تأمین منابع توجه کنیم متوجه می‌شویم که چالش اصلی بیشتر به لحاظ رشد مجموعه و نگاه توسعه‌ای به آن در نظر گرفته می‌شود، در حالی که جای خالی مدیریت مجموعه‌سازی احساس می‌شود.
وی افزود: با توجه به کمبود بودجه برای تأمین منابع کتابخانه‌های عمومی، باید به موضوع مبادله توجه ویژه شود. اهدای کتاب نیز راه دیگری برای تامین بخشی از منابع کتابخانه‌هاست. اطلاع دارم که در نهاد کتابخانه‌ها و کتابخانه ملی به اهدای کتاب اهمیت داده می‌شود، اما باید به مبادله نیز توجه ویژه شود و مانند همه قوانینِ دارای ضمانت اجرایی در دستور کار قرار گیرد. در این راستا می‌توان طرح‌هایی مانند مجموعه‌سازی مشارکتی را برای تأمین منابع اجرا کرد.
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با تأکید بر لزوم تداوم دیجیتال‌سازی منابع گفت: بسیاری از کتابخانه‌ها می‌تواننند منابع خود را اسکن کرده و فایل آن را در اختیار همگان قرار دهند. در تأمین منابع، نهادهای مردمی می‌توانند مشارکت داشته باشند؛ البته نه به گونه‌ای که مانند فعالیت خیّرین باشد، بلکه ما امکانی داریم به نام «وقف». شاید توجه به این ادبیات، که ریشه سنتی و شرعی در فرهنگ ما دارد، بتواند بخشی از مشارکت‌های مردمی را جلب کند.
مجموعه‌سازی کتابخانه‌ها مبتنی بر فرهنگ جامعه
احمد شعبانی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان طی ارتباط مجازی با تقدیر از گزارش ارائه‌شده درباره فرایند مجموعه‌سازی در نهاد گفت: یکی از مسائلی که در مجموعه‌سازی مورد نظر است، اسناد بالادستی و شیوه بروکراسی در کشور است. این مبحث فراتر از نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و کتابداران محترم است. من مجموعه‌سازی را مبتنی بر فرهنگ یک جامعه و مواد مورد نیاز اجتماعی می‌دانم.
وی با اشاره به گزارش ارائه‌شده از فرایند مجموعه‌سازی در نهاد گفت: در گزارشی که جناب آقای اسدی ارائه کردند، به مسئله فرهنگی توجه شده است، ولی همچنان که خودشان نیز بیان کردند و نقد داشتند، بالغ بر ۴ هزار و اندی کتابِ مورد نیاز هنوز خریداری نشده است و آن را ناشی از کمبود بودجه دانستند. بنده این کمبود بودجه را فقط به جهت کمبود مالی منابع نهاد نمی‌دانم، بلکه به ساختار سازمان‌های فرهنگی کشور مرتبط می‌دانم؛ چرا که سازمان‌های فرهنگی بر مبنای وظیفه واحدهای خود انجام وظیفه می‌کنند.
این استاد کتابداری افزود: ما برای بسیاری از گروه‌های جامعه، خدمات ارائه کرده‌ایم؛ برای مثال به کودکان و نوجوانان در اسناد بالادستی ما اشاره شده است. در این حوزه وزارت آموزش و پرورش، وزارت ورزش و جوانان، شورای فرهنگ عمومی و نهادها و سازمان‌هایی از این قبیل موظف به ارائه خدمت هستند؛ بنابراین، چند کاسه‌بودن سیاست‌های موجود و قوانین بالادستی و آیین‌نامه‌های موازی، مجموعه‌سازی را برای گروه کودک و نوجوان در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مشکل کرده است. ضمن اینکه بنده نسبت به سازمان‌های دیگر برای ارائه خدمات به کودکان و نوجوانان ناامید هستم.
شعبانی تأکید کرد: معتقدم که برخی از نهادهای بالادستی مانند شورای فرهنگ عمومی و کمیسیون فرهنگی مجلس باید به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مساعدت کنند تا بتوانند خدمات بهتری به گروه‌های مختلف جامعه ارائه کنند. مایلم خطاب به دوستانم در دانشگاه تأکید کنم که در مقطع کارشناسی‌ارشد (گرایش کتابخانه‌های عمومی) در تعین موضوعات پایان‌نامه در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری قابل قبولی انجام دهند. همچنین از دبیرکل نهاد برای پیگیری وضعیت معیشتی کتابداران تشکر می‌کنم.
درنظرگرفتن مخاطبان بالقوّه و بالفعل
نرگس نشاط، دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز در این نشست از دو منظر به بررسی مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی پرداخت و گفت: به این موضوع می‌توان از نگاه فرایند ارتباطی نگریست که طی آن سه عنصر فرستنده پیام، گیرنده پیام و پیام را درنظر می‌گیریم که کتابخانه نیز فارغ از این فرایند نیست. در مجموعه‌سازی، این مخاطب است که به عنوان گیرنده پیام درنظر گرفته می‌شود. اگر این فرایند را از این نقطه بررسی کنیم متوجه می‌شویم که مخاطبان این پیام در مناطق مختلف کشور مانند مناطق محروم چه کسانی هستند، چه محتوایی باید برای آنها تهیه شود و این محتوا را چه کسی باید تولید کند و چگونه به دست آنها برساند. تا زمانی که سیاست مشخصی برای این روند نداشته باشیم، برنامه‌ریزی، بودجه‌بندی و امکان گسترش خدمات ناممکن است؛ بنابراین، گام اصلی، درنظرگرفتن مخاطبان بالقوه و بالفعل است.
وی افزود: نگاه دیگر در فرایند مجموعه‌سازی از منظر دسترس‌پذیری است. دسترس‌پذیری، در معنای ساده خود، هموارساختن مسیر دریافت اطلاعات و رفع موانع احتمالی است. اما همین فرایند، نکته ظریفی را به ما گوشزد می‌کند که این موانع ناظر بر چه پدیده‌هایی است و چطور می‌تواند مانع ایجاد کند و یا چطور می‌توانیم مسیر را برای مخاطبان هموار کنیم. اگر اطلاعاتی را در یک قالب بسته‌بندیِ آماده در اختیار مخاطب قرار دهیم یا کتاب را به دست او برسانیم، آیا دسترس‌پذیری تحقق پیدا کرده و کتابخانه عمومی رسالت خود را انجام داده است؟ این موضوع جزئیات و ظرایفی دارد که اگر بدون توجه به آنها اقدام به خرید و مجموعه‌سازی کنیم، در واقع تنها منابع را انباشته‌ایم.
تدوین خط‌مشی مجموعه‌گستری در کتابخانه‌های عمومی
عاطفه زارعی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی آن استان در ادامه این نشست گفت: مجموعه‌گستری شامل دو قسمت است: یکی مجموعه‌سازی برای کتابخانه‌های تازه تأسیس و دیگری توسعه مجموعه برای کتابخانه‌های موجود که همه استادان در سخنان خود به نکات مختلف و کاربردی در این مبحث اشاره کردند؛ از جمله انتخاب، تهیه و جستجوی کاربر.
وی با تقدیر از توجه نهاد به همه گروه‌ها به‌ویژه گروه‌های خاص در تأمین منابع گفت: اطلاع دارم که نهاد دستورالعمل کاملی را برای مجموعه‌سازی تدوین کرده است. پیشنهاد می‌کنم با توجه به آنچه در سطح بین‌المللی در تدوین خط‌مشی مجموعه‌گستری وجود دارد، یک خط‌مشی مجموعه‌گستری با تشکیل کمیته‌های استانی در کشور تدوین و همواره روزآمدسازی شود.
تدوین مجموعه‌سازی ترکیبیِ منطعف در کتابخانه‌های عمومی
لیلی سیفی، عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند نیز در ادامه این نشست طی ارتباط مجازی گفت: سال گذشته در نشست هم‌اندیشی اساتید با دبیرکل تقاضا کردم که فرصت مطالعاتی برای اعضای هیأت علمی فراهم شود تا بتوانند فرصت مطالعاتی خود را در کتابخانه‌ها بگذرانند. خوشبختانه پیشنهاد من کاملاً عملیاتی شد و توانستم در تابستان سه ماه فرصت مطالعاتی‌ام را با مستندسازی خدمات ۲۰ کتابخانه بین‌المللی در خدمت مدیر محترم دفتر آموزش و پژوهش نهاد باشم. از این بابت از نهاد کتابخانه‌ها متشکرم.
وی با اشاره به تجارب مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی برخی کشورهای اروپایی گفت: طی برگزاری همایش بین‌المللی سال گذشته در شیراز با موضوع طراحی خدمات، تجاربی در حوزه خدمات مجموعه‌سازی از سوی اساتید بین‌المللی ارائه شد که اغلب آنها بر مسئله‌محوربودن مجموعه‌سازی تأکید داشتند و اینکه مجموعه‌سازی بتواند مسئله‌ای از مسائل جامعه خود را حل کند.
سیفی تصریح کرد: مشاهدات عینی من در این کتابخانه‌ها اثبات کرد که مجموعه‌سازی کتابخانه‌های عمومی نیاز به بازنگری و بازاندیشی دارد. پیشنهاد مشخص من یک «مجموعه‌سازی ترکیبی» است. در این پیشنهاد، تدوین استانداردهای منعطف بالادستی توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی صورت می‌گیرد و پس از انتخاب کتاب بر اساس نیازسنجی و نیازشناسی، خرید کتاب کاملاً در دست مراکز استانی خواهد بود.
بهره‌مندی از یافته رساله‌های دکتری در حوزه کتابخانه‌های عمومی
ادامه این نشست با سخنان فهیمه باب‌الحوایجی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات همراه بود. وی با اشاره به تجربیات خود در این حوزه گفت: بنده مسئولیت پایان‌نامه‌های بسیاری را در مقطع دکتری در موضوع مجموعه‌سازی داشته و دارم؛ به خصوص یکی از پایان‌نامه‌ها به عنوان «ارائه الگوی تأمین منابع کتابخانه‌های عمومی کشور» که در مراحل دفاع قرار دارد و همچنین رساله دکترای دیگری با عنوان «الگوی اطلاع‌یابی معلولان کشور از طریق کتابخانه‌های عمومی» که نسبت بسیار نزدیکی با موضوع این نشست دارد.
باب‌الحوایجی افزود: ما باید از دو منظر متفاوت به این موضوع نگاه کنیم. یگی نگاه به درون و دیگری نگاه به بیرون. در نگاه به درون مشاهده کرده‌ام که دست‌اندرکاران نهاد در این حوزه بسیار دغدغه‌مند هستند. چه بسا برگزاری همین جلسه نشان از توجه ویژه این عزیزان دارد. اما به نظر می‌رسد که باید برنامه‌ریزی‌های منسجم بیشتر پیش برود. در نگاه به بیرون نیز با توجه به دفاع سنگینی که از رساله‌های دکتری می‌شود، یافته‌های این رساله‌ها می‌تواند بسیار راهگشا باشد. به اجمال، عوامل ساختاری، مدیریتی، فرهنگی، قومیتی و مالی در زمینه مجموعه‌سازی در این رساله‌ها یافت شده است.
بازنگری در سیاست‌گذاری ترکیبی در مجموعه‌سازی
اعظم صنعت‌جو عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد با تقدیر از گزارش ارائه‌شده از فرایند مجموعه‌سازی در نهاد گفت: بسیاری از ما کتابخانه‌های عمومی را با آنچه که خودمان دریافت کرده‌ایم می‌شناسیم، اما آن ارتباطی که نهاد می‌توانسته با گروه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی برقرار کند ضعیف بوده و ما اطلاع دقیقی از این فرایند نداشتیم. به همین دلیل ارائه این گزارش برای من یک نکته بسیار مثبت بود. سوالاتی در بحث وجین و نوع منابعی که تهیه می‌شود داشتم که این گزارش نشان داد که نهاد به همه این موضوعات توجه ویژه داشته و گام‌های بلندی را در این زمینه برداشته است.
وی با بیان اینکه لازم است در سیاست‌گذاری ترکیبی در مجموعه‌سازی بازنگری شود، گفت: باید جای سیاست‌گذاری ترکیبی در مجموعه‌سازی مشخص شود. در کنار نیازسنجی و نیازشناسی، باید به نیازسازی نیز توجه کنیم و موضوعاتی چون کسب و کارهای محلی از طریق کتابخانه‌های مختلف به صورت متفاوت پیگیری شود. همچنین سیاست مجموعه‌سازی ما نباید منحصر به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور باشد و باید با تعامل، هم‌افزایی و همکاری با سایر کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی، به یک «مجموعه‌سازی جامع» دسترسی پیدا کنیم.
رویکرد قابل تقدیر نهاد به حوزه کودک و نوجوان در سال‌های اخیر
جوادعباس پور، عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز، در بخش دیگری از این نشست گفت: از زمانی که در سال‌های دور به عنوان یک کارآموز در کتابخانه حضور داشتم تا به امروز که در عرصه دیگری در حال انتقال آموخته‌هایم به دانشجویان هستم، در جریان روندهای نهاد قرار دارم. در طی این ۲۰ سال گام‌های مثبتی برداشته شده که جای تقدیر و تجلیل دارد و به نوبه خودم به عنوان عضوی از جامعه کتابداران آنها را ارج می‌نهم. یکی از این موارد، راه‌اندازی نرم‌افزار سامان است که البته سال‌ها طول کشید تا یک نرم‌افزار متمرکز برای کتابخانه‌های عمومی راه‌اندازی شود؛ چیزی که امروز در دانشگاه‌ها وجود ندارد که یک ضعف بزرگ محسوب می‌شود.
وی افزود: نکته بعدی، بحث معیشت کتابداران است که در یک دوره زمانی، جهشی در این حوزه افتاد و امروز نیز تلاش‌های مسئولان نهاد خبرهای خوبی را برای کتابداران به ارمغان آورده است. اتفاق مثبت دیگر در کتابخانه‌های عمومی، توجه ویژه به کودکان و نوجوانان است. امروز آن تابوی سال‌های دور درباره حضور و فعالیت کودک و نوجوان در کتابخانه‌ها شکسته شده و کتابخانه‌های عمومی علاوه بر ارائه خدمات و برنامه‌های ویژه برای این گروه سنی، اسباب‌بازی تهبه می‌کنند که بسیار جای تقدیر دارد.
عباس پور در ادامه با اشاره به پژوهش‌های خود در حوزه کتابخانه‌های عمومی گفت: با توجه به مخاطبان کتاب‌های الکترونیک، پژوهش‌هایی که بنده در این حوزه داشته‌ام نشان داده که حدود ۸۲ درصد از کتابخانه‌های مورد مطالعه ما، کتاب‌های الکترونیک ارائه نمی‌دهند و این یعنی غفلت از آن دسته از مخاطبانی که به کتاب‌های الکترونیکی علاقه‌مند هستند. بد نیست نهاد به این سمت برود که یک کتابخانه دیجیتالی راه‌اندازی کند و یا در کتابخانه‌هایی مجموعه‌سازی را به طور کامل با نظر کتابداران پیاده کند که البته اشاره شد اقداماتی در این زمینه انجام شده است.
استفاده از ظرفیت‌های مشترک کتابخانه‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی
مریم اخوتی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان با تقدیر از خدمات ارائه‌شده در حوزه مجموعه‌سازی در نهاد گفت: به طور کلی خدمات در کتابخانه‌های عمومی باید مبتنی بر جامعه باشد. کتاب‌های حوزه سلامت و بهداشت در کتابخانه‌های عمومی کرمان کم است که جا دارد توجه ویژه‌ای به این موضوع شود. سرمایه‌گذاری در این حوزه و تهیه منابع اطلاعاتی در حوزه سلامت می‌تواند در حوزه پیشگیری از بیماری‌های مختلف نقش مهمی داشته باشد.
وی با تآکید بر استفاده از ظرفیت‌های مشترک کتابخانه‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی گفت: در معاونت بهداشتی وزارت بهداشت، بودجه و ظرفیت‌هایی برای آموزش مردم وجود دارد. اگر کتابخانه‌های عمومی این تعامل را با معاونت‌های بهداشتی داشته باشند می‌توانند از این ظرفیت‌ها بهره‌مند شوند. همچنین اعلام اولویت‌های پژوهشی از سوی نهاد و سفارش تحقیق، می تواند در این زمینه راهگشا باشد؛ چرا که تعداد دانشجویان دکترا بسیار است و نگارش پایان‌نامه‌های مسأله‌محور در این حوزه می‌تواند به حل‌شدن مشکلات و برآورده شدن نیاز جامعه کمک کند.
استفاده از ظرفیت کتابخانه‌های عمومی برای دسترسی به کتاب
داود حاصلی عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی نیز در ارتباطی مجازی، با اشاره به گزارش ارائه‌شده درباره فرایند مجموعه‌سازی در نهاد گفت: بخشی از این گزارش به سهمیه ویژه اقوام مختلف در کشور اختصاص داشت. میزان کاربردی‌بودن کتاب‌های تهیه شده به زبان‌های مختلف در کتابخانه‌ها باید بررسی شود.
وی در ادامه به فرایند تولید، توزیع و بهره‌مندی عموم مردم از کتاب اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه هدف نهایی همه دست‌اندرکاران تولید کتاب، رساندن آن به دست عموم مردم است، وزارت ارشاد می‌تواند از منبع سوبسیدی که به ناشران اختصاص می‌دهد، برای خرید کتاب از ناشران با قیمت عادلانه و ایجاد دسترسی به این کتاب‌ها از طریق شبکه گسترده کتابخانه‌های عمومی در مناطق مختلف کشور استفاده کند. در این زمینه می‌توان از تجربیات برخی کشورها نیز استفاده کرد.
تقویت حس تعلّق و تعهد سازمانی
مرتضی محمدی استانی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه مجموعه‌سازی نقطه ثقل کتابخانه‌های عمومی است، گفت: خوشبختانه امروز این نگاه در مسئولان به وجود آمده که کتابخانه‌های عمومی می‌توانند نقش ویژه‌ای را در ارتقای سطح فرهنگ عمومی ایفا کنند.
وی در ادامه به بیان پرسش‌هایی در موضوعاتی چون خط‌مشی مجموعه‌سازی در نهاد، مشارکت افراد جامعه در مجموعه‌سازی، مجموعه‌سازی در حوزه نشریات، منابع الکترونیکی و کتابخانه بدون کتاب و کپی رایت پرداخت و گفت: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در جهت پوشش خلأهای موجود در حوزه مالی و بودجه می‌تواند با برخی نهادها مانند قوه قضاییه، وارد مذاکره شود. صدور احکام جایگزین می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.
محمدی استانی پیشنهاد داد: در استان‌ها به لزوم تیم‌سازی و چرخش نیروها توجه شود که این موضوع می تواند سرمایه انسانی را به عنوان مهم‌ترین سرمایه هر سازمان حفظ و تقویت کند. می‌توان در این زمینه به گونه‌ای عمل کرد که حس تعلق و تعهد سازمانی کارکنان تقویت شود.
ارزیابی‌های مستمر در فرایند مجموعه‌سازی
هدایت بهروزفر، عضو هیأت علمی دانشگاه زابل، ضمن تقدیر از برگزارکنندگان جلسه، گفت: می گویند مجموعه‌سازی فرآیندی است که از نیازسنجی آغاز و سپس به انتخاب و سپس دسترس‌پذیرسازی محتوا و در انتها به ارزشیابی مداوم آن می‌انجامد. تصور می‌کنم چیزی که محل اختلاف است و باید تمرکز بیشتری روی آن انجام شود بحث نیازسنجی و در انتها ارزشیابی است که البته اساتید در این باره صحبت کردند.
وی افزود: نیازسنجی به اشکال مختلف صورت می‌گیرد، اما ممکن است به لحاظ کمّی و کیفی متفاوت باشد. در گفت‌وگوهایی که با کتابداران کتابخانه‌های عمومی در شهر زابل داشتم می‌گفتند که تعداد دفعاتی که کتابداران برای کتابخانه کتاب انتخاب کنند بسیار کم است. اما به هرحال نهاد نشان داده که به این سمت رفته است و این جای تقدیر دارد. همچنین در سال‌های اخیر بررسی نیازهای اطلاعاتی از افراد و اقوام مختلف صورت گرفته است. مشخص است که این ضرورت در نهاد احساس شده، اما میزان آن با حد مطلوب کاربران ما متناسب نبوده است. امروز صحبت کتابداران کتابخانه‌های عمومی این است که کاربران ما از برخی منابع کتابخانه‌ها استقبال نمی‌کنند که این به فرایند ارزیابی برمی‌گردد.
پرهیز از اعمال سلیقه در ارائه خدمات کتابخانه‌ای
امیررضا اصنافی، عضوهیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران در بخشی از این نشست درباره موضوع مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی گفت: موضوع انتخاب منابع اطلاعاتی کار بسیار دشواری است و ما نمی‌توانیم همه مخاطبان خود را راضی نگه داریم. از سوی دیگر محدودیت‌هایی واقعی وجود دارد که در عمل امکان رسیدن به وضعیت مطلوب را نمی‌دهد. پس باید مرزهایی بین واقعیت و آن چیزی که انتظار داریم، داشته باشیم.
وی افزود: در حوزه زمین‌شناسی دوره‌های مختلفی وجود دارد. در سال ۱۹۹۴ مقاله‌ای بر اساس همین استعاره‌ها از دوره‌های زمین‌شناسی نوشته شده بود که در آن کتابداری در دنیا را به سه دوره پیش از دیویی، دوره دیویی و دوره بعد از دیویی تقسیم شده بود. دوره پس از دیویی زمانی است که کتابخانه‌ها باید خود را با نیاز جامعه منطبق کنند. در دوره دیویی کتابخانه‌ها باید مجموعه‌محور عمل کنند، اما هرچه جلوتر می رویم می‌بینیم که باید به سمت نیازهای جامعه حرکت کنیم تا انطباق بیشتری با آن داشته باشیم.
اصنافی تصریح کرد: نگاه و توجه یکسان به مخاطبان در کتابخانه‌های عمومی کار سختی است، اما در عین حال باید به سمت آن حرکت کنیم؛ چرا که همه افراد با هر عقیده، سواد، سن و جنسیت باید بتوانند از این منابع استفاده کنند. این همان چیزی است که ما در متون به دانشجوها آموزش می‌دهیم. اما وقتی دانشجویان وارد حوزه عمل می شوند، میان آنچه می‌آموزند و آنچه که باید مطابق آن کار کنند تناقض می‌بینند. شاید یکی از دلایل آن این باشد که در مجموعه‌سازی و ارائه خدمات، سلایق اعمال می‌شود. در حالی که باید در جهت سلیقه مخاطب کار کنیم.
عضوهیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران ادامه داد: وقتی مجموعه‌سازی بر اساس استانداردها و نظر مخاطب اعمال شد، آیا می‌توانیم منابع اطلاعاتی را مرئی کنیم؟ مرئی‌سازی منابع اطلاعاتی بحث مهمی است. طبیعتاً با یک جلسه نمی‌توان به همه این مسائل پاسخ داد. این موضوعی است که نیازمند تعامل بیشتر میان دانشگاه و جامعه است و هر چقدر این تعامل بیشتر باشد می‌توانیم واقعیت‌ها را به آرمان‌هایمان نزدیک‌تر کنیم.
پژوهش در حوزه مجموعه‌سازی
سعید اسدی، عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد نیز در سخنان خود به بیان نکاتی در باب انتشار پژوهش‌های دانشگاهی در حوزه کتابخانه‌های عمومی پرداخت و گفت: چند سالی است که پژوهش‌هایی با محور مجموعه‌سازی و توسعه مجموعه‌سازی تقریباً دیده نمی‌شود. در بیان دلایل این موضوع گاهی گفته می‌شود که ما به لحاظ پژوهشی در این حوزه غنی شده‌ایم، در حالی که موضوع مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های عمومی هیچ‌گاه تکراری نمی‌شود و همواره از موضوعات مورد توجه در کتابخانه‌های جهان است.
وی افزود: در گذشته پژوهش‌های خوبی در مجموعه‌سازی صورت گرفته، اما به دلیل اینکه این پژوهش‌ها به عرصه عملی راه نیافته، چنین تصور شده که این آثار از زیر سایه پژوهش فراتر نمی‌رود و بر این اساس، این پژوهش‌ها بازخوردی نداشته است. به نظر بنده پژوهش‌هایی که در حوزه مجموعه‌سازی صورت می‌گیرند، طولی هستند و هیچ گاه نباید تمام شوند. پژوهش‌های طولی پژوهش‌هایی هستند که باید هر سال به صورت مستمر ادامه پیدا کنند.
اسدی تأکید کرد: اگر واقعاً شنونده خوبی وجود داشته باشد، پژوهش‌های مجموعه‌سازی بسیار شیرین و کاربردی هستند. فضای پژوهش در موضوعات کلاسیک دیگر به نوعی تکمیل شده و شاید جامعه پژوهشی از این نظر اغنا شده است. به همین دلیل موضوعات کلاسیک مربوط به مجموعه‌سازی پژوهش نمی‌شود. اما با توجه به تحولات فناورانه و تحولات در رویکرد کتابخوانی، اگر اساتید محترم و پژوهشگران ببینند که از نتایج کارشان استفاده می‌شود، قطعاً در این حوزه پژوهش خواهند کرد.