به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دومین نشست از سلسله سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» توسط  مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی که به بررسی «نظریه‌های اخلاق هنجاری با نگاه به مسائل کتابخانه‌های عمومی» اختصاص داشت، شنبه ۲۹ شهریور ماه به میزبانی اداره ‌کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران به صورت مجازی برگزار شد.

مهدی شقاقی در این نشست درباره نظریه‌های اخلاق هنجاری گفت: اخلاق هنجاری (Normative Ethics) شاخه‌ای از فلسفه اخلاق است که به پرسش‌هایی از قبیل «فرد چگونه باید از لحاظ اخلاقی عمل کند؟» می‌پردازد و در یک دسته بندی کلی شامل نظریه‌های مختلفی چون اخلاق فضیلت گرا، اخلاق سود گرا، اخلاق آزادی گرا، اخلاق تکلیف گرا و اخلاق عدالت گرا می‌شود.

وی به تشریح «اخلاق سودگرا» در این حوزه پرداخت و گفت: عملی اخلاقی است که بیشترین سود را برای جمع بیشتری از افراد به ارمغان بیاورد و جمع کثیری از افراد از آن عمل سود ببرند. این دیدگاه را افرادی چون جان استوارت میل، برتراند راسل و هنری سیجویک در قالب نظریه اخلاق سودگرا توسعه دادند.

این عضو عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تجاری‏ سازی خدمات کتابخانه‌های عمومی را نمونه سودگرایی در مسائل کتابخانه های عمومی عنوان کرد و گفت: منظور از تجاری سازی کتابخانه‌های عمومی این است که کتابخانه‌ها به ازای ارائه برخی خدمات خاص به مردم، وجوهی را دریافت می‌کنند. این تصمیم در واقع یک جور تصمیم و خط مشی گذاری سودگرا است، چرا که اکثریت افراد جامعه در طبقه متوسط هستند و توانایی لازم را برای استفاده از خدمات کتابخانه های عمومی دارند، اما ممکن است در هر حال این امر باعث شود اقلیت‏ ها در این تصمیم کنار گذاشته شوند.

وی افزود: هرچند اغلب افراد جامعه به دلیل پایین بودن هزینه خدمات از پس پرداخت آن برمی‌آیند و این تصمیم سودگرا  منافعی را برای جمع کثیری را به ارمغان می آورد، اما این امر توجه به اقلیت را در کنار خود ندارد و گاهی اوقات این سود گرایی باعث می‌شود حقوق برخی زیر پا گذاشته شود؛ به عنوان مثال امکان ایجاد کتابخانه در شهر به جای ایجاد کتابخانه در روستا، اگرچه باعث می‌شود هم کتابداران بیشتری مشغول به کار شوند و هم خدمات به مردم بیشتری ارائه شود، اما در این میان حقوق روستائیان نادیده گرفته می‌شود.

شقاقی در ادامه به تشریح «اخلاق آزادی گرا» پرداخت و گفت: به دلیل رعایت نشدن حقوق افراد و کم توجهی به حقوق اقلیت ها، سودگرایی مورد انتقاد بسیاری از نظریه پردازان از جمله «آزادی گرایان» قرار گرفت. آنها منطق سودگرایی را قبول نمی کنند چرا که این منطق بر توزیع ثروت تأکید دارد، اما آزادی گرایی مخالف این موضوع است. بر اساس این دیدگاه مال، جان و بدن هر فرد تحت مالکیت آن فرد است و هر نوع قانونگذاری پدرسالارانه که در آن محدودیت‌هایی برای فرد قائل شود، پذیرفته نیست.

این عضو عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی  ادامه داد: پیروان این دیدگاه همچنین ترویج فضیلت را هم برنمی تابند؛ چرا که می گویند وظیفه قانون ترویج فضیلت نیست. چرا که آزادی های افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. بر اساس این نظریه و آنچه ارائه شد، پیروان این دیدگاه معتقدند کتابخانه های عمومی نباید فضایل را ترویج کنند و هر کس امکان اعمال آزادی مطلق بر بدن و کار و مال خود دارد.

وی همچنین درباره نقاط ضعف آزادی گرایان عنوان کرد: گفتیم که بر اساس این نظریه انسان بر کار و بدن خود مالکیت و اختیار دارد، اما با این چیزهایی در اختیار و مالکیت انسان است او نمی‌تواند هر کاری که خواست بکند؛ اقداماتی چون فروش اعضای بدن و یا فروش برخی تولیدات انسانی از جمله مقالات و مطالب علمی که در اختیار انسان است، بر اساس منطق هم جایز نیست. همچنین عدم اعتقاد به ترویج فضائل انسانی از دیگر نقاط ضعف این دیدگاه است.

شقاقی در ادامه به بیان «اخلاق تکلیف‌گرا» پرداخت و گفت: در نظریه های اخلاق هنجاری طیف دیگری به وجود آمدند که با تکیه بر این دو نقطه ضعف مهم آزادی گراها و به تبعیت از کانت معتقد بودند ما باید آزادی را بازتعریف کنیم؛ و آنان «تکلیف گرایان» بودند. این طیف معتقدند انسان اگر بر طبق جبرهای طبیعی درونی و بیرونی عمل کند، در واقع آزاد عمل نکرده است، مانند توپی که بی اختیار از قانون جاذبه زمین تبعیت می‌کند. بر همین اساس معتقدند که عمل کردن بر اساس امیال، کاری آزادانه نیست.

وی افزود: وقتی انسان بر اساس جبر طبیعی عمل نمی کند خود به خود بر اساس اصولی عمل می‌کند که برای همه یکسان است و جنبه مشترک و همگانی بین همه افراد عقلا دارد. به طور کلی «آزادگی» انسان ها را در هر دین و آیین و مسلک، در یک سری اصول مشترک می بیند. بر اساس این دیدگاه و با این بازتعریف باید این اصول را به عنوان تکالیف قرار دهیم تا حتی به صورت خیلی صوری هم که شده به اصول جهانشمول اخلاقی بپیوندیم.

شقاقی همچنین طی سخنانی درباره «اخلاق فضیلت ‌گرا» گفت: این دیدگاه درست نقطه مقابل وظیفه گرایی اخلاقی است.  چرا که می‌گوید شما بر اساس قواعدی عمل کن که بتواند یک قانون جهانشمول اخلاقی باشد. فضیلت گرایان بر اساس مشکلاتی که در وظیفه گرایی اخلاقی وجود داشته، گفتند که ما باید فضایل اخلاقی را ترویج کنیم و ثروت را بر اساس شایستگی ها تقسیم کنیم.

این پژوهشگر ادامه داد: فضیلت گرایی در واقع قدیمی ترین نسخه از نظریه های اخلاق هنجاری است که به دوران باستان باز می‌گردد. فضیلت گرایی افلاطون در واقع بر طبقه بندی اجتماعی مبتنی است و افراد را در جامعه به سه گروه تقسیم می کند: اندیشمندان (که دارای فضایل ذهن هستند و در رأس جامعه قرار می گیرند)،  سربازان (که قوای هیجانی، احساسات و عواطف بر آنها غلبه دارد و بدنه امنیتی و نظامی جامعه هستند) و طبقه کشاورزان و کارگران (که مواد ضروری برای زندگی را تأمین می‌کنند).

وی ادامه داد: افلاطون می گوید هر فردی که هر یک از این احساسات در او قوی تر است باید در گروه خاص خود قرار بگیرد. اما ارسطو بر این فضیلت گرایی افلاطونی که روی طبقه بندی اجتماعی استوار است تعدیلی می‌آورد که می گوید «ما باید برای هر کدام از ابزار  و وسایل و ... غایت و سرانجامی قائل هستیم که فضائل مربوط به این غایت را ترویج می کنیم» او تأکید داشت که شایستگی های لازمی که برای این روند لازم است باید شایستگی های افتخار آمیز باشد.

شقاقی ادامه داد: به عنوان مثال اگر کتابخانه های عمومی اعلام کنند که به دانشجویان و فارغ التحصیلان نخبه و یا دانش آموزان شاگرد اول برخی خدمات ویژه را ارائه می‌کند، این کار را بر اساس فضیلت گرایی انجام داده اند، بسیاری از نهادها مانند دانشگاه ها و بنیاد ملی نخبگان امروز همین کار را انجام می‌دهند.

نظریه «اخلاق عدالت‌گرا» بخش بعدی صحبت‌های شقاقی بود که وی در این باره گفت: در ادامه، فضیلت گرایی هم با نقدهایی از سوی عدالت گرایان روبه رو شد؛ اینکه فضیلت گرایی توجه نمی کند که بسیاری از فضیلت های موجود در جامعه، در حقیقتْ فرهنگی و بومی هستند و با توجه به شرایط بومی و ملی آن کشور است که فضیلت به حساب می‌آید. نمونه‌هایی از عملکرد بر اساس فضیلت گرایی در کتابخانه ها، ارائه خدمات ویژه به شاگرد اول ها و نخبگان است که در واقع تنها به یک سری افراد خاص فرصت می دهد، پس عادلانه و اخلاقی نیست و عدالت گرایان این را برنمی تابند.

وی افزود: بر اساس دیدگاه عدالت گرا، توزیع عادلانه فرصت ها و اینکه بتوانیم این استبداد بخت را با قوانین و قواعد تعدیل کنیم بسیار مهم است تا قبل از شروع مسابقه زندگی همه پشت یک خط ایستاده باشیم و اگر هم بر اساس شایستگی امتیازاتی به برخی از افراد ارائه می‌شود، به این دلیل باشد که منفعت قابل توجهی را به سایر افراد جامعه ارائه می کنند. در غیر این صورت عادلانه نیست و باعث ترویج بی اخلاقی و تبعیض می شود.

گفتنی است، سلسله سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» به همت معاونت برنامه ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد به میزبانی اداره کل کتابخانه های عمومی استان تهران، با ارائه مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی برگزار می شود. این سلسله سخنرانی‌ ها در پنج حلقه ۳۰ تا ۴۰ دقیقه ای از ۲۲ شهریور ماه آغاز شده و تا ۱۹ مهرماه ادامه دارد.