به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، علی عربی استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز به مناسبت برگزاری همایش بین‌المللی کتابخانه‌های عمومی و کسب‌وکارهای کوچک با انتشار یادداشتی در روزنامه فرهیختگان به نسبت میان دانش محلی، کارآفرینی و کتابخانه‌های عمومی پرداخت.

در نگاه جامعه‌­شناختی به مقوله کارآفرینی از زاویه کتابخانه‌­های عمومی کشور، محور تحلیل بر اهمیت جامعه محلی و به رسمیت‌شناختن آن قرار می­‌گیرد. این در حالی است که علوم اجتماعی همچنان حاشیه­‌نشین مباحث کارآفرینی است و ما با شنیدن واژه «کارآفرینی» معنایی تماماً اقتصادی از آن فهم می‌­کنیم! یک نقد بسیار سودمند در ارتباط با هژمونی اقتصادی در حوزه کارآفرینی، که سبب انکار علوم اجتماعی و فقدان صدای جامعه محلی در این عرصه شده است، در مقاله­‌ای از فردریش فون هایک (۱۸۹۹-۱۹۹۲) در سپتامبر ۱۹۴۵ با عنوان «کاربرد دانش در جامعه»، جلوه‌گر شده که قابل تأمل است. هایک، تز اصلی خود را در این جستار چنین بیان می‌­کند: دانشی که به عنوان دانشِ علمی در اقتصاد شناخته شده است با دانش عَملی فاصله بسیار دارد. دانش عملی به زعم هایک، دانشی مبتنی بر شرایط مکانی و زمانی است که علوم اجتماعی از آن با عنوان «دانش محلی» نام می‌­برد. به رسمیت‌شناختن دانش محلی را می­‌توان دروازه ورود جامعه‌­شناسی و نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور به عرصه سیاست‌گذاری و اجرای برنامه­‌های کارآفرینی دانست.

نکته­‌ای که ضرورت دارد پیش از ادامه بحث بالا مدنظر قرار گیرد، آن است که نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور، به عنوان یک نهاد مدنی، باید مبتنی بر جامعه محلیِ مستقر در آن ادراک شود؛ بنابراین، ضرورت دارد تا در تمامی برنامه‌­ریزی­‌ها، سیاست­‌گذاری‌­ها و چشم‌­اندازهای خود پیش از هر چیز شنوای صدای مردم باشد. با این پیش‌­فرض، در حوزه کارآفرینی نیز مهم‌ترین هدف باید توانمندسازی جامعه محلی مبتنی بر شرایط اجتماعی-فرهنگی و ظرفیت‌های موجود منطقه‌­ای باشد. هر چند نگاهی به برنامه­‌های توسعه در دهه‌­های اخیر حاکی از این واقعیت است که گنجینه دانش محلی در سیاست‌­گذاری‌­ها از اهمیت عملیاتی برخوردار نبوده است. این در حالی است که با توجه به تعریف «کارآفرینی به عنوان ساخت ترکیبات جدید از نیروها و مواد موجود»، دانش محلی برای رشد و نمو کارآفرینی منطقه‌­ایِ موفق، بسیار ضروری است.

 آنچه به زعم ریچارد سوئدبرگ (جامعه‌شناس سوئدی زاده ۱۹۴۸) از این تحلیل قابل استنتاج است، این واقعیت است که بر اقتصاددان‌­ها و سیاست­‌گذاران لازم است تا این «دانش کاربردی» را در تحلیل‌های خود بگنجانند؛ بنابراین، برای ایجاد امکان نقش‌­آفرینی مؤثر نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور در حوزه کسب‌وکار و انجام مأموریت­‌های متناسب با آن، بسیار حائز اهمیت است تا زیربنای جاده و علائم راهنما از بطن جامعه هدف با نیازسنجی کیفی استخراج شوند.

در تأیید این ضرورت می­توان به یافته‌­های مگان جانیکی نویسنده کتاب «کتابخانه‌های اشتغال‌آفرین: توسعه کسب‌و کارهای کوچک در کتابخانه‌های عمومی» اشاره کرد که مهم‌ترین متغیر موفقیت در این عرصه به عنوان یک اصل از کلام او در وبینار «کتابخانه‌های عمومی در زیست بوم دانش‌بنیان» (برگزار شده توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ۵ مرداد سال ۱۴۰۱) این‌گونه قابل بیان است: به رسمیت‌شناختن منحصر به فرد بودن جامعه محلی و کتابخانه مستقر در آن. مبتنی بر این اصل می­‌توان ضرورت کسب آگاهی از ویژگی‌های فرهنگی و اقتصاد محلی جهت توانمندسازی کسب‌وکار را استنتاج کرد. لازم به ذکر است که ورود به عرصه کارآفرینی را نباید سیاستی از بالا تلقی کرد. در تأیید این ادعا می­‌توان به یافته‌­های طرح نیازسنجی مطالعاتی قوم عرب (رستمی و عربی، ۱۴۰۱) اشاره کرد که در آن ارائه کلاس‌­های مهارت‌­آموزی و ایجاد شبکه ارتباطی با کارآفرینان و مسئولان از مهم‌ترین مطالبات مشارکت‌کنندگان در پژوهش عنوان شده است.

البته در مسیر دستیابی به چنین هدفی نباید ساختارهای فرصت (شامل شرایط تاریخی، شرایط بازار و عملکردهای نهادی جامعه)، که سوئدبرگ در مدل برهم‌­کنشی خود به آنها اشاره می‌­کند را از نظر دور داشت. با استناد به نگاه جامعه­‌شناختی سوئدبرگ، می‌­توان استدلال کرد که هرگونه برنامه‌­ریزی و سیاست­گذاری در عرصه کارآفرینی در مواجهه با ناکارآمدی و از آن مهم‌تر عدم توجه به مؤلفه‌های اجتماعی-تاریخی منطقه­‌ای، به احتمال بسیار محکوم به ناتمامی خواهد بود.

در نهایت، به لحاظ جامعه‌­شناختی در ارتباط با مأموریت توانمندسازی افراد و جامعه محلی در حوزه کسب‌وکار می­‌توان دو نقش حمایتی مجزا را برای نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور تصویر کرد: از یک سو ارائه حمایت‌­های اقتصادی، مکانی، تکنولوژیک و آموزشی به جامعه محلی و اعضاء، و از سوی دیگر ایجاد بستری برای تعاملات متقابل کارآفرین‌­ها، متخصصان، مسئولان و اعضا با ایجاد شبکه ارتباطی دربرگیرنده در سه سطح خرد، میانه و کلان.

البته در افقی جامعه­‌شناختی لازم به ذکر است که نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور جهت استمرار حضور خود به عنوان یک عضو ضروری و حیاتی در پیکره جامعه و همچنین آمادگی برای ورود به پارادایمی جدید، ضرورت دارد سه بُعد توسعه‌­ای را همزمان مورد توجه قرار دهد: اول توسعه فیزیکی شامل مکان­یابی صحیح و همچنین معماری متناسب با فصل جدید مأموریت‌­ها؛ دوم: به‌کارگیری آخرین فناوری­‌ها برای عمق‌دهی و وسعت‌بخشی به خدمات پیشین و نوین؛ سوم: حضور پررنگ در شبکه­‌های اجتماعی برای جذب مخاطبان و همچنین ارائه برخی خدمات چندرسانه‌­ای.

در راستای مسئولیت­‌پذیری اجتماعی نهادها و سازمان‌­ها که همانا استقرار تعادل است، توصیه می‌­شود نهاد کتابخانه‌­های عمومی کشور از نگاه کمّی و آماری برکنار بماند و رسالت اصلی خویش را تعهد نظری و عملی به ایجاد فرصت‌­ها و خدمات متناسب با ظرفیت‌­های محلی و، از آن مهم‌تر، امکان دسترسی برابر به این فرصت­‌ها و خدمات برای آحاد جامعه قرار دهد. این استراتژی بی­‌شک منجر به توسعه‌­ای پایدار همراه با تعالی فرهنگی و شادابی و پویایی جامعه خواهد شد.