به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نخستین جلسه کمیسیون تدوین استاندارد با عنوان «کتابخانه‌های سیار: الزامات»، یکشنبه ۲۸ مرداد با حضور تعدادی از مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، استادان و متخصصان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و نمایندگان نهادهای ذی‌ربط به صورت برخط برگزار شد.

در ابتدای جلسه، سکینه قاسم‌پور، مدیرکل برنامه‌ریزی نهاد، با اشاره به ماهیت کتابخانه ‌عمومی و نقش آن در برقراری عدالت‌ فرهنگی، تصریح کرد: برقراری عدالت در دسترسی به‌ خدمات کتابخانه‌های عمومی همواره در دستور کار نهاد کتابخانه‌ها بوده و راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار، یکی از اقداماتی‌است که در این راستا و با هدف خدمت‌رسانی به مناطق محروم و روستایی انجام می‌گیرد. با توجه به رشد کتابخانه‌های سیار در سال‌های اخیر، تدوین استاندارد کتابخانه‌ سیار به‌ منظور بهبود و ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌های سیار ضرورت دارد. در بهمن‌ ۱۴۰۲ نهاد کتابخانه‌ها به عضویت حقوقی سازمان ملی استاندارد، که متولی اصلی تدوین استاندارد در کشور است، درآمد و موضوع تدوین استاندارد کتابخانه‌های سیار در خرداد ۱۴۰۳ در کمیته برنامه‌ریزی سازمان ملی استاندارد مطرح شد و تدوین این استاندارد توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌ تصویب رسید.

وی با اشاره به اینکه نشر استاندارد، به ‌تنهایی، ارزشی ندارد مگر این‌که به اجرا درآید و کاربردی شود، ادامه داد: برای قابل استفاده شدن این استاندارد، نیاز زیادی به ‌همکاری و همفکری با نخبگان دانشگاهی احساس شد. ما با همکاری متخصصان این حوزه، اساتید ‌دانشگاه و همکاران معاونت ‌توسعه، به ‌عنوان بازوی اجرایی نهاد، تلاش خواهیم کرد این استاندارد به گونه‌ای تدوین شود که در عمل نیز مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در نتیجه جلسات، احساس شد که بزرگ‌ترین نیار ما در استانداردسازی، حوزه کتابخانه‌های سیار است که جزئیات موضوع در جلسات کارشناسی احصا شد. در حال حاضر پیش‌نویس این استاندارد، با توجه به وجوه علمی و اجرایی آن، در دسترس همکاران و صاحب‌نظران است.

سپس سیده فهیمه اطهری، دبیر تدوین این استاندارد، ترکیب اعضای کمیسیون را، که باید بر اساس قواعد سازمان ملی استاندارد باشد، معرفی کرد و اظهار داشت: توجه به سیاست موجود مبنی بر برقراری و توسعه عدالت‌فرهنگی در مناطق کم‌برخوردار مثل مناطق روستایی و عشایری و حاشیه شهرها و توجه بیشتر مسئولان کشوری و محلی به این موضوع، باعث رشد ایجاد کتابخانه‌ سیار در ۱۰ سال اخیر شد. در سال ۱۳۹۳ تعداد کتابخانه‌های سیار ۱۱ عدد بود و در سال ۱۴۰۲ به ۵۴ عدد در نهاد کتابخانه‌ها رسیده است؛ یعنی حدود ۴۰۰ درصد رشد داشته ‌است. همچنین، پیش‌بینی ادامه‌دار بودن این روند و مشکلات و موانعی که در خصوص مجوز تردد، معاینه فنی و تغییر کاربری وجود داشت و نبود استانداردی در این خصوص برای ارجاع به آن به هنگام راه‌اندازی و تجهیز کتابخانه‌های سیار، باعث شد نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، تدوین استانداردهای کتابخانه‌های سیار را در دستور کار خود قرار دهد. تعیین الزامات کمّی و کیفی برای کتابخانه‌های سیار، ویژگی‌های فنی، فضا و تجهیزات، مجموعه‌سازی و نیروی انسانی، از جمله اصول کلی راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار است تا بتوان فرآیند تجهیز و راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار و ارائه خدمات را با بالاترین کیفیت و به صورت یکپارچه و هماهنگ تسهیل نمود. همچنین دامنه کاربرد استاندارد، متولیان راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار و کارکنان آن هستند. پیش‌بینی می‌شود با تداوم جلسات کمیسیون، تا پایان‌ سال کار تصویب نهایی به ‌سرانجام برسد. «استفاده از یک یا چند منبع و مأخذ مختلف»، روش انتخابی ما از میان ۵ روش تدوین بر اساس دستورالعمل سازمان ملی استاندارد است که در آن مدارک استانداردی نهادها و انجمن‌های تخصصی سایر کشورها و ضوابط دستگاه‌های اجرائی، مورد تأکید قرار می‌گیرد. در خصوص منابع هم از قوانین ایفلا، استانداردهای ملی، استاندارد کتابخانه‌های کوئیزلند، قوانین و دستورالعمل‌های نهاد کتابخانه‌ها و مجموعه‌ای از کتب و مقالات پژوهشی استفاده کرده‌ایم.

 در ادامه، سید رحمت‌الله فتاحی، استاد رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و عضو هیئت ‌علمی دانشگاه فردوسی، ضمن ابراز خرسندی و امیدواری نسبت به استانداردسازی کتابخانه‌ها گفت: متن پیش‌نویس استاندارد کتابخانه‌های سیار را به دقت مطالعه و برخی از مطالب آن را ویرایش‌کردم تا با ادبیاتی بهتر به دست کتابخانه‌ها برسد. احساس می‌شود بعضی از بخش‌ها درباره کشورهای پیشرفته‌تر مطرح شده و لازم است با شرایط ایران بیشتر هماهنگ شود تا کتابداران ما بتواند با آن همزادپنداری کند. بهتر است به جای کلمه «استاندارد» از «رهنمود» استفاده کنیم؛ چرا که «استاندارد» بیشتر جنبه قید و بندی دارد ولی «رهنمود» دارای ماهیت پیشنهادی است.

لیلی سیفی، عضو هیئت‌ علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه بیرجند هم با تقدیر از این اقدام مهم، خاطرنشان کرد: چون این روشی که در نظر گرفتید با روش ایفلا متفاوت است، من هم پیشنهاد می‌کنم از کلمه «رهنمود» استفاده شود. معتقدم جدول ارائه‌شده و طرح‌های پیشنهادی باید رنگ بومی و ایرانی به خود بگیرد. برخی از روستاها و محیط‌های عشایری ما شرایط فرهنگی و مذهبی متفاوتی دارند که استانداردهای کتابخانه سیار در مورد آنها باید به‌روز شده و با اقتضائات آنها هماهنگ شود. در پیش‌نویس پیشنهادی نهاد، واژه‌ها باید یکدست شوند و مستقیماً از منبع مورد نظر استفاده شود. در پژوهش‌هایی که مبنای تدوین استاندارد است نیز بهتر است از منابع قدیمی‌تر کمتر استفاده شود؛ چون کتابخانه ‌سیار فرآیند جدیدتری است و باید نگاهی روزآمد به حوزه‌های پژوهشی آن داشته باشیم.

سعید اسدی، عضو هیئت‌ علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شاهد، با بیان این نکته که در شیوه جدیدتر، گرایش از «استاندارد»های با عدد و رقم به سمت «رهنمودها» رفته است، پیشنهاد داد: می‌توانید به صورت بینابینی این کار را جلو ببرید؛ یعنی بخش‌هایی را، به دلیل کیفی و حرفه‌‍ای بودن، «رهنمود» در نظر بگیرید، و قسمت‌های دیگری را، با همان ادبیات سازمان استاندارد، کمّی در نظر بگیرید و «استاندارد» بنامید. متن پیشنهادی برای کتابخانه ‌سیار، جامع ‌است و به همه وجوه حتی‌الامکان توجه شده است و برای شروع کار تدوین استاندارد ـ به شکلی که صفر و صدی نباشد ـ خوب است. نکته بعدی، اضافه شدن نگاه بومی‌ به استاندارد است. همچنین از نهاد کتابخانه‌ها انتظار می‌رود در برنامه‌ها و مناسبت‌هایی که ممکن است کتابخانه‌ سیار در صحنه حضور یابد، آن را وارد استاندارد کند. پیشنهاد می‌کنم خروجی کار ساده‌تر و کوتاه‌تر باشد و صرفاً شامل کدگذاری نباشد، و این مستلزم کمی تغییر در ادبیات متن پیشنهادی است.

مینا فرنقی، کارشناس پیگیری مسائل کتابخانه‌های سیار نهاد هم، با ارائه گزارشی، گفت: در ابتدا مسائل و مشکلات کتابخانه‌های سیار را که از سال ۱۳۹۳ شروع شده‌ بود بررسی کردیم. اولویت کارمان را تعویض خودروها و تعمیر اتاق‌هایشان و مسائل مربوط به خودرو قرار دادیم؛ بنابراین، سعی کردیم خودروهای مخصوص و استاندارد انتخاب کنیم و خودروها را بر اساس اقلیم و مناطق هر حوزه با تقسیم‌بندی خودروی سبک، نیمه‌سنگین و سنگین توزیع کنیم. سعی کردیم بار خودروها را سبک‌تر کنیم تا در مناطق پراستفاده‌تر، اصطکاک خودرو کاهش پیدا کند. کم‌کم به سمت استانداردکردن رفتیم تا کتابخانه‌های سیار دیگری که خصوصی یا وابسته به سازمان‌های دیگر هستند هم بتوانند خدمات مربوط را ارائه ‌کنند. سعی کردیم آخرین خودروهای تحویلی به بالاترین تجهیزات و امکانات استاندارد مجهز شوند. حتی از انرژی خورشیدی برای تأمین برق خودروها استفاده کردیم. از کارشناسان حوزه استاندارد دعوت کردیم تا از خودروها بازدید کنند و نکات و نقص‌ها را به ما بگویند و استانداردهای لازم را اعلام کنند. مسئله مهم این است که کارمند کتابخانه‌سیار به صورت رسمی و به وضوح در ساختار تعریف نشده و توجه به این موضوع ضروری و کارساز است.

در ادامه، منصور کوهی رستمی، رئیس انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران، ضمن تشکر از این اقدام که تا به حال مشابهش انجام نشده بود، تأکید کرد: متن پیشنهادی برای یک کتابخانه عمومی و به صورت عام نوشته شده و بخش‌های تخصصی مرتبط با کتابخانه سیار در آن باید بیشتر وضوح بیابد. من هم در متن خلط بین «رهنمود» و «استاندارد» را می‌بینم. از نظر ویژگی‌های فنی، استانداردهای پیشنهادی متن، قابل قبول و خوب است، ولی در حوزه برنامه‌ای و خدماتی می‌توان آن را کامل‌تر کرد. در بُعد برنامه‌ای و خدمات لازم است نگاه بومی در آن برجسته‌تر شود و برخی مفاهیم ـ از نظر جایگاه داشتن در کشور ما ـ احتیاج به تفسیر مجدد دارد. همچنین برخی موارد ترجمه شده باید دقیق‌تر و روان‌تر شود.

علی شعبانی، عضو هیئت ‌علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران هم، ضمن تأکید بر اهمیت و ارزش متن پیشنهادی، اظهار داشت: برای راه‌اندازی کتابخانه ‌سیار باید هزینه سودمندی آن را بسنجیم، به گونه‌ای که اگر هزینه آن از احداث کتابخانه عمومی بیشتر باشد، تأسیس نشود. لازم است آمار دقیقی از هزینه‌های ایجاد یک کتابخانه سیار، با امکانات به‌روز و متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه، ارائه شود. منابع انسانی یکی از عوامل موفقیت کتابخانه ‌سیار در دنیاست؛ پس اگر افراد متخصص و علاقه‌مند را در این سمت به‌کار نگیریم موفقیت کامل حاصل نخواهد شد. در کنار استانداردها باید به منابع انسانی هم توجه کنیم. در این مسیر باید به تیپ‌های هماهنگ با همان اقلیم و فرهنگ توجه کرد. اخیراً نهاد کتابخانه‌ها در ایران و کتابخانه‌های دنیا سعی کرده‌اند برای آموزش و به‌کارگیری استعداد مردم، خدماتی را ارائه کنند. در متن استاندارد، کتابخانه ‌سیار بیشتر به شکل سنتی آن دیده شده است، اما کتابخانه‌های سیار کتابخانه‌های تکنولوژیکی هستند که می‌توانند کارهای متفاوتی مثل نمایش فیلم و ارائه اینترنت پرسرعت انجام دهند. توجه به موضوع نیارهای بومی در قسمت منابع انسانی، به موفقیت طرح کمک خواهدکرد.

سپس قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان زنجان، وجود چنین برنامه‌ای را نیاز جامعه ایرانی دانست و گفت: دستورالعمل‌ها باید بومی شود و مباحث حوزه راهداری و پلیس‌ راهور و قوانین مرتبط دیگر نیز به‌روز شود. تنوع خودرویی در دستورالعمل سازمان راهداری قابل توجه است. خودروهای سیار را باید تخصصی‌تر ببینینم و با دستورالعمل‌ها تطبیق دهیم. کتاب‌رسان سیار در مجموعه نهاد یک واحد کتابخانه‌ای سیار است. در مجموعه‌سازی و نیروی‌انسانی می‌توانیم به دستورالعمل‌های نهاد کتابخانه‌ها ارجاع دهیم، ولی موارد مربوط به کتابخانه‌های سیار را دقیق‌تر و جزئی‌تر و منطبق با قوانین و استاندارهای داخلی ایران تدوین کنیم.

اصغر گودرزی، مدیرکل توسعه کتابخانه‌های نهاد، در ادامه به رشد کتابخانه‌های سیار در نهاد کتابخانه‌ها اشاره کرد و گفت: در حال‌حاضر ۵۶ دستگاه کتابخانه ‌سیار فعال است و پیش‌بینی می‌کنیم در چندماه آینده ۴ کتابخانه‌ سیار دیگر نیز به این تعداد اضافه شود. ایجاد، تجهیز، ارائه خدمات و برنامه‌ها و انتخاب نقاط خدمت کتابخانه‌های سیار تاکنون بر اساس تجربه و آزمون و خطا بوده است، اما با وجود این استاندارد پیشنهادی و با توجه به جامع و کامل‌بودن آن، می‌توانیم آن را مرجعی بدانیم تا خلأهای موجود را پر کند. جامعیت این متن قابل توجه است و حتماً بر اساس آن آینده فعالیت کتابخانه‌های سیار در نهاد روشن‌تر است. یکی از استانداردهایی که پیش‌نویس آن به جامعیت نردیک است و قابلیت اجرا دارد همین برنامه پیشنهادی نهاد است؛ چرا که به نظرات همه دست‌اندرکاران در آن توجه می‌شود. مشکلات اصلی ما در کتابخانه‌های سیار، موضوعاتی مانند تغییرکاربری و مجوز تردد است که در این استاندارد به آنها توجه شده ‌است و اگر استادان دانشگاه، دستگاه‌های مربوط و سازمان ملی استاندارد همراهی کنند، می‌توان بحث توسعه خدمات کتابخانه‌ای را به صورت جامع‌تری در کشور پیاده‌سازی کنیم.

بعد از آن بهرام عظیمی، مسئول کتابخانه‌سیار در استان کرمانشاه، به عنوان یک کتابدار سیار، نکات و تجربیاتی را بیان کرد و اظهار داشت: جای این استاندارد واقعاً خالی بود و دستورالعمل‌های موجود به این جامعیت نیست. اساساً در کشور ما کتابخانه‌های سیار در دو موقعیت خدمتی فعالیت می‌کنند: در روستاها و مناطق عشایری و همچنین در حاشیه شهرها و مناطق کم برخوردار که به این دومی در این برنامه اشاره چندانی نشده‌ است و طوری طراحی شده که بیشتر، کتابخانه‌های سیار شهری مورد توجه هستند. باید بازتعریفی صورت گیرد و بر مبنای آن مشخص شود استانداردهای مخصوص کتابخانه‌های سیار روستایی و عشایری دقیقاً چیست. نحوه مشخص‌کردن مناطق خدمت هم به اندازه کافی مشخص نیست. باید خودروهای سیار با کارکرد ۲۰ سال به بالا از رده خارج شده و جایگزین شوند؛ چون هزینه‌های نگهداری آنها سرسام‌آور است. تعریف سالن مطالعه نیز در این استاندارد نیاز به اصلاح و بازنویسی دارد؛ چرا که واژه «سالن مطالعه» بیشتر در مورد کتابخانه‌های عمومی مصداق دارد. خوب است همکاران شهرستان برای کسب تجربه و بهبود نحوه تعامل با کتابخانه‌های سیار و آشنایی با فضای آن، چند وقت یک‌بار با کتابخانه‌های سیار همراه شوند. همچنین لازم است هزینه راه‌اندازی یک کتابخانه ‌سیار بر اساس این استاندار محاسبه شود. امیدوارم با توجه به شرایط اجرایی فعالیت یک کتابخانه سیار نمونه، استانداردی قابل جرا و عملی داشته باشیم.

شایسته فرمان آرا، نماینده سازمان ملی استاندارد هم در اظهاراتی تذکراتی داد و گفت: این استاندارد در رشته اسناد و تجهیزات اداری در حال تدوین است. عنوان استاندارد، هدف و دامنه استاندارد و محتوای استاندارد باید در این متن همدیگر را پوشش دهند. شیوه نگارش این استاندارد هم باید، بر اساس منبعِ گفته شده، با دقت اجرا شود.

در پایان، سیدباقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری ‌اطلاعات نهاد طی سخنانی پاسخ برخی انتقادات را داد و تصریح کرد: استاندارد، زبان مشترک میان ارائه‌دهنده خدمت و مصرف‌کننده آن است. از سوی دیگر، معنای ضمنی تدوین استاندارد در هر حوزه‌ای، نبود استاندارد در آن حوزه است و این‌که سیستم در اجرا به مشکل برخورد کرده و تولید محتوای‌کافی و منطبق با زیست‌بوم انجام نشده ‌است. بر این اساس لازم است میان حوزه علم و اجرا بیشترین هماهنگی برای تولید آن زبان مشترک ایجاد شود. نهاد کتابخانه‌ها، به دلیل برخورداری از شبکه فرهنگی کتابخانه‌ای‌اش، ویژگی «عمومیت و مواجهه واقعی با مردم» را داراست و از نیازهای کاربرانش آگاه است و در نگارش دستورالعمل و استانداردهای مرتبط کتابخانه‌ای به این ویژگی توجه می‌کند. برای این‌که علم به کمک اجرا بیاید لازم است به امکانات، محدودیت‌ها و آرمان‌هایمان به طور همزمان توجه کنیم. تأکید بر واقعی‌ و اجرایی بودن استاندارد و در نظرگرفتن تفاوت مفهومی میان «استاندارد» و «رهنمود» کاملاً درست است، ولی هرگز نباید، به بهانه واقعی و اجرایی‌شدن استاندارد، از وجه الزامی و دستورالعملی آن غفلت کنیم. از این جهت، استاندارد با رهنمود فرق روشنی دارد و ما، در مقام استانداردنویسی نباید به قیمت اثبات حقیقتی، از حقیقت دیگری چشم‌پوشی کنیم. «واقعی بودن» ـ به‌ معنای توجه به حوزه‌های بومی و امکان اجراـ لزوماً به معنای کوتاه‌آمدن از حوزه «بایدها و نبایدهای اجرایی» نیست. شاید یکی از رسالت‌های استانداردنویس هم این است که به‌ سیستم پیشنهاد دهد، و بلکه توصیه کند، که امکانش را ارتقا دهد؛ بنابراین، فقط یک وجه استانداردنویسی این است که با نیازها و واقعیت‌ها و امکانات مطابق و هماهنگ باشد. تفاوت مفهومی باریکی بین «رهنمود» و «الزام» در استانداردنویسی هست که لازم است همزمان به هر دو توجه کنیم. استاندارد، خط و جهت به واقعیت‌های موجود می‌دهد و هشدار می‌دهد که مدیران نیز باید برای افزایش توان کمّی و کیفی سیستم تلاش کنند. پس وجه سرمشق بودن و الزام‌آور بودن استانداراد مهم و قابل ‌توجه است. نهاد اصرار دارد که نگارش استاندارد برای فعالیت کتابخانه‌های سیار، فراتر از صرفِ تولید محتوا و فراتر از یک پروژه اداری است. نهاد پیش از این هم به حوزه استاندارد توجه داشته و یکی از دستگاه‌های مشهور در این موضوع است. متن پیشنهادی در حال حاضر یک پیش‌نویس است که به مرور و با مشارکت فکری همه اصلاح خواهد شد. امیدواریم با مشارکت جدی‌تر و حضور مؤثرتر همکاران نهادی و بیرون نهادی، این استاندارد را به صورتی فنی به سرانجام برسانیم.

گفتنی است، در این جلسه سید باقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری ‌اطلاعات نهاد؛ اصغر گودرزی، مدیرکل توسعه کتابخانه‌های نهاد؛ سکینه قاسم‌پور، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد؛ استادان و اعضای هیئت ‌علمی دانشگاه‌ها از جمله سعید اسدی از دانشگاه‌ شاهد؛ سید رحمت‌الله فتاحی از دانشگاه فردوسی‌ مشهد؛ داوود حاصلی از دانشگاه خوارزمی؛ علی شعبانی از دانشگاه تهران؛ لیلی سیفی از دانشگاه بیرجند؛ منصور کوهی ‌رستمی، از دانشگاه شهید چمران اهواز و رئیس انجمن ارتقایکتابخانه‌های عمومی ایران؛ شایسته فرمان‌آرا، نماینده سازمان ملی استاندارد؛ محسن رحیمی، نماینده مرکز تدوین مقررات ایمنی، پدافند غیرعامل و مدیریت بحران وزارت راه ‌و شهرسازی؛ علیرضا جلوخانی، نماینده پلیس راهور؛ سخایی، نماینده فرهنگستان زبان و ادب ‌فارسی؛ سید مهدی حسینی، معاون امورکتابخانه‌های نهاد؛ مینا فرنقی، مسئول حوزه کتابخانه‌های سیار نهاد؛ نگین چخماقچی، کارشناس مسئول حوزه کودک و دستورالعمل‌ها و خدمات نوین نهاد؛ مطهره قهرمانی، کارشناس تدوین استاندارد نهاد؛ مریم امیدخدا، مسئول کتابخانه ولی‌عصر (عج) در استان‌ تهران؛ قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان‌ زنجان؛ فضه ابراهیمی، کارشناس مسئول امور کتابخانه‌های استان‌ یزد؛ منوچهر برزگر، مسئول کتابخانه‌سیار در استان تهران؛ بهرام عظیمی، مسئول کتابخانه‌ سیار در استان کرمانشاه و سیده ‌فهیمه اطهری، دبیر تدوین این استاندارد و کارشناس مسئول تدوین استاندارد نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور حضور داشته و برخی به اظهار نظر پرداختند.