به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اولین نشست از سلسله سخنرانی‌های «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» توسط مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی که به «مبانی اخلاق حرفه‌ای در کتابداری» اختصاص داشت، شنبه ۲۲ شهریور ماه به همت اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران به صورت مجازی برگزار شد.
محمد جوهرچی، مدیرکل پژوهش و آموزش نهاد در ابتدای این برنامه طی سخنانی گفت: در جهت تثبیت سند اخلاقی نهاد و زمینه سازی برای مطالعۀ تنگناهای اخلاقی و ایجاد نظام متناسب با آن در گسترۀ عملکرد حرفه‌ای‌مان، با تمهید فضای مقتضی برای گفتمان اخلاق، برنامه‌هایی تعاملی و آموزشی و ارتباطی پیش‌بینی شده و اجرا خواهد شد که از جمله، در نخستین گام سلسله سخنرانی‌هایی در پنج حلقۀ هفتگی با عنوان «اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و کتابخانه‌های عمومی» توسط آقای دکتر مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و با همکاری و میزبانی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران، برگزار می‌شود که امروز اولین نشست از این سلسله برگزار می‌شود.
در ادامه برنامه مهدی شقاقی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی به تشریح مبانی اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی پرداخت و گفت: از دو موضع «اخلاق باور» و «پیش فرض مفهوم کتابخانه‌های عمومی» می‌توان به مبانی اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی پرداخت؛ اخلاق باور یکی از حوزه های نظری در علم اخلاق است. هرچند که باورهای ما عمیق ترین لایه های درونی ما را تشکیل می دهند اما به شدت تحت تأثیر امیال و احساسات هستند. یعنی ممکن است به راحتی تحت تاثیر امیال و یا احساسات بدون استدلال تغییر کنند، در حالی که ما در برابر آن مسئول هستیم. بر این اساس کتابخانه‌ها جمع کثیری از انتخاب ها را در مقابل انسان قرار دادند تا انسان بتواند باورهای خود را شکل دهد.
وی درباره پیش فرض مطرح درباره مفهوم کتابخانه‌های عمومی نیز گفت: پیش فرض اساسی مطرح درباره این مفهوم یعنی به رسمیت شناختن تکثر تفسیر متن؛ یعنی وقتی کتابخانه‌ای برپا می‌شود تفاسیر مختلفی که از آرا اندیشه‌ها و نظریه‌ها وجود دارد به رسمیت شناخته شده تا نسخه‌های مختلفی از آنها را در اختیار داشته باشیم. این موضوع در واقع پیش فرض دایر شدن کتابخانه است. از سوی دیگر تکثر تفسیر متن نشان دهنده آزادی انسان در انتخاب تفاسیر مختلف از نظریه‌ها و اندیشه‌های مختلف است. یعنی خود به خود با دایر شدن کتابخانه، حق انسان‌ها برای شکل دهی احساسات، اندیشه و امیال آنها به رسمیت شناخته شده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اما تفاوت کتابخانه با سایر رسانه ها این است که کتاب موجود در کتابخانه‌ها شأن گفتگو دارد و یک رسانه دوسویه است؛ در حالی که رسانه های دیگر مانند تلویزیون و رسانه های الکترونیک، البته به جز شبکه های اجتماعی، رسانه های یک سویه هستند و باورها و اندیشه‌ها را به صورت یک سویه به ما تحمیل می‌کنند و ما در برابر آنها تحت تأثیر جنبه های بلاغی قرار می‌گیریم. اما کتابها رسانه هایی دوسویه و گفتگویی هستند و به این دلیل می توانیم آنها را رسانه های الهامی و استدلالی بدانیم.
«آزادی بیان مستدل» مبنای فکری اخلاق حرفه ای در کتابخانه های عمومی
شقاقی با اشاره به نظریات کانت در حوزه آزادی بیان گفت: کانت یکی از اندیشمندانی است که به خوبی به مفهوم آزادی پرداخته و نظر او نفوذ بسیاری در این حوزه دارد. از نظر کانت آزادی انسان یعنی آزادی از جبر و آزادی از اجبار؛ اما مهمترین اجبارهایی که به انسان تحمیل می‌شود از سمت طبیعت است؛ یا «طبیعت بیرونی» مانند جبر محیط اطراف، آب و هوا، فشار، نور و اتمسفر و یا «طبیعتی درونی» یا جبر امیال درونی مانند ترس، غضب، وحشت، شهوت و میل به نفع طلبی.
وی افزود: در این میان انسان آزاد از نظر کانت انسانی است که بر اساس وفق این جبرها عمل نکند؛ یعنی وفق ترس خودش عمل نکند. چون سایر موجودات زنده وفق همین امیال عمل می‌کنند، اما انسان که عقل و اراده آزاد دارد، زمانی تفاوت بنیادی خودش را با سایر موجودات نشان می‌دهد که مانند آنها وفق جبرهای طبیعی خودش عمل نکند. یعنی حرفی را از روی غضب، ترس و یا شهوت نزند. این انسان، انسان آزادی است. بنابر این بر اساس نظر کانت ما باید یک کلمه دیگر را به آزادی بیان اضافه کنیم و آن نیز کلمه «مستدل» است. چراکه آزادی بیان مستدل است که صرفا می‌تواند خودش را در معرض قضاوت عقلانی انسان قرار دهد. از مجموعه این گفتار نتیجه می‌گیریم که آزادی بیان مستدل ریشه اخلاق حرفه ای در کتابداری و کتابخانه های عمومی است. بر این اساس ما می‌توانیم کنش رفتار حرفه‌ای خودمان را در ارائه خدمات، ارائه اطلاعات و مدارک و تهیه منابع برای مخاطبان شکل دهیم.
همه منابع کتابخانه‌های عمومی صرفا به ساحت باور انسان مربوط نمی شوند و آثار الهامی هستند و احساسات و امیال انسان را شکل می‌دهند؛ مانند گستره وسیع آثار ادبی از قبیل داستان‌ها، رمان‌ها، اشعار و نثرها و غیره. آثاری که با احساسات و عواطف انسانی هم راستا هستند و آثار غیر انسانی را ترویج نمی‌کنند اینها آثاری هستند که با وجدان عمومی جامعه همراه هستند. اما آثار دیگری که در این حوزه وجود دارند با اینکه آزادی انتشار دارند، اما کتابخانه به عنوان محلی که می‌خواهد بهترین احساسات، عواطف و امیال را ترویج کند، نباید آن ها را ترویج کند. مانند کینه توزی، خشونت، تمسخر ملت‌ها و یا اقوام دیگر نباید در میان آثار الهامی کتابخانه‌ها باشند اینها معیارهای کلی است که ما می‌توانیم از این آزادی بیان مستدل استنتاج کنیم.
مروری بر سیر تثبیت ارکان اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌های عمومی
شقاقی در بخش دیگری از سخنان خود به ابعاد تاریخی اخلاق حرفه ای و چگونگی شکل‌گیری مفاهیم بنیادی آن پرداخت و گفت: وقتی ما از برساخت تاریخی صحبت می کنیم، به این معنا است که بسیاری از باورهایی که ما داریم و رویه‌هایی که در اخلاق حرفه ای طی می کنیم در مسیر تاریخ و چالش هایی که در گذر زمان رخ داده خودشان را به عنوان مفاهیم پایه تثبیت کرده اند و این گونه نبوده که بر اساس یک تأمل ابتدایی اندیشمندانه شکل گرفته باشد. بلکه در مسیر کنش کتابداری در کتابخانه های عمومی اتفاقاتی افتاده که یک سری ارکان را به عنوان ارکان حرفه ای اخلاق حرفه ای شکل بگیرد تثبیت شود.
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: اگر بخواهیم به کتابخانه های عمومی در معنای مدرن امروزی بپردازیم باید به تاریخ کتابخانه های عمومی در مغرب زمین رجوع کنیم؛ اگرچه در کشور ما و در شرق کتابخانه‌ها سابقه‌ای بسیار طولانی دارند، اما تاریخ کتابخانه های عمومی در معنای مدرن خود به گونه‌ای که همه اقشار با همه قومیت‌ها آزادانه در آن حضور داشته باشند و بیشتر بر علائق طبقه پایین جامعه متمرکز باشد، سابقه ای طولانی در مغرب زمین دارد. کتابخانه های عمومی در سرزمین های شرقی بیشتر به نخبگان توجه داشتند و با تعریف امروز نمی‌توانیم آنها را عمومی تلقی کنیم.
حفظ پاکی جامعه و افراد توسط کتابخانه‌های عمومی
شقاقی با اشاره به شکل‌گیری کتابخانه‌های عمومی به معنای مدرن خود در نیمه دوم قرن ۱۸ گفت: در مسیر کنش حرفه‌ای اولین مشکلی که کتابداران با آن روبه رو شدند حجم کتاب هایی بودند که به دلیل آزادی نشر در این کشورها وجود داشت. آثاری بودند که با جلدهای زرد رنک منتشر می‌شدند و محور اصلی این کتاب ها، داستان هایی مربوط به عشق و جنایت بود. کتابداران احساس می کردند در آن دوره این کتابها نوجوانان را منحرف می‌کنند و بیکاری و بی عاری و به خصوص بحث گریز از خانه را ترویج می کنند.
وی ضمن پرداختن به تعصبات و بیزاری فرهنگ غربی نسبت به بیکاری و بی‌عاری ادامه داد: کتابداران در سرزمین‌های غربی نیز تحت تاثیر همین آموزه های اخلاقی غربی، اولین عکس العمل را دربرابر این آثار نشان دادند. البته اگرچه روسای انجمن کتابداران در آمریکا خیلی آشکارا کتابداران را دعوت به سانسور این آثار می‌کردند، اما وجدان کاری کتابداران اجازه این کار را به آنها نداد؛ آنها در اوایل قرن بیستم به جای سانسور کتابهای زرد راه دیگری برای مقابله با این آثار در پیش گرفتند با عنوان «مجموعه‌سازی». به این ترتیب کتابداران از میان منابع الهامی مجموعه هایی از آثار را تدوین و ارائه دادند که به جای ترویج کینه توزی و رذایل اخلاقی، فضیلت‌های انسانی را ترویج کند. در نتیجه این اتفاق «حفظ پاکی فرد و جامعه» به عنوان یکی از ارکان اخلاق حرفه‌ای کتابداری تثبیت شد.
حفظ ثبات جامعه توسط کتابداران از طریق جامعه‌پذیرکردن افراد
این پژوهشگر به دوران تسلط مقطعی دولت بر کتابخانه‌های عمومی در آمریکا اشاره کرد و گفت: بعد از این اتفاق با آغاز جنگ جهانی اول آمریکا به عنوان یک قدرت در کنار سایر قدرت ها فرصت عرض اندام پیدا کرد، اما نمی خواست مستقیما وارد جنگ شود و از جنبه پشتیبانی قوای متفقین وارد جنگ شد؛ این پشتیبانی ها از جنبه های اطلاعاتی و جنبه های فرهنگی برای سربازان جنگی ارائه شد که بر این اساس در آن سال ها یک خدمتی به عنوان «خدمات جنگی» به کتابخانه ها افزوده شد. به طوری که کتابخانه ها با اختصاص بودجه از سوی کنگره آمریکا، کتاب هایی را برای سربازانی که در خط مقدم جبهه ها با نازی ها بودند ارسال می کردند و رفته رفته کل خدماتی که آن دوره در کتابخانه‌ها ارائه می‌شد، معطوف به خدمات جنگی شد.
وی افزود: اما کم کم این خدمات یک سر و شکل دیگری به عنوان پروپاگاندا پیدا کرد، به طوری که ترویج برخی اندیشه‌های دیگر در جامعه از جمله اندیشه‌های مارکسیستی از سوی کتابداران ممنوع بود. اما با مقاومت کتابداران در برابر این جریان، یک ایده بر اساس خدمات جنگی کتابخانه به عنوان رکن اساسی اخلاق حرفه ای تصویب شد و آن «حفظ ثبات جامعه» بود که به دومین رکن از اخلاق حرفه‌ای کتابدان تبدیل شد. یعنی کتابداران کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از اخلاق حرفه‌ای موظف به حفظ ثبات جامعه شدند. کتابداران این ثبات را از طریق به هنجار کردن مردم، عادت دادن آنها به نظم و انضباط شهری و روستایی، آشنایی آنها با حقوق شهروندی و اقداماتی از این دست ایجاد کردند.
سوگیری ترمیم گرانه کتابخانه‌ها به سمت اقشار پایین جامعه و تحقق عدالت اجتماعی
شقاقی در ادامه سخنان خود به سابقه شکل‌گیری اعتراضات ضدنژادپرستی در آمریکا اشاره و عنوان کرد: در اما در ادامه بعد از ۱۹۶۰ آمریکایی ها به خصوص سیاه پوستان ایالت‌های جنوبی برای داشتن حقوق مدنی به پا خواستند و بسیاری از سفیدپوستان هم با این افراد همراه شدند. کتابداران هم به این اتفاق عکس العمل نشان دادند و جنبشی را به عنوان «مسئولیت اجتماعی کتابدار» تشکیل دادند و شعار آنها این بود که اگر مردم بخواهند اخلاقی زندگی کنند جامعه باید به آنها اجازه زندگی اخلاقی را به مردم بدهد.
وی افزود: به این ترتیب کتابداران یک سوگیری ترمیم گرانه به سمت افراد کمتر برخوردار، فقیر و محروم از حقوق اجتماعی ایجاد شد و کتابخانه در مسیر تحقق عدالت اجتماعی قرار گرفتند. این جریان برای برای تعدیل «خودکامگی بخت» در آمریکا شکل گرفت و برنامه های مختلفی از جمله برنامه های آموزشی رایگان سواد اطلاعاتی، آموزش زنان خانه دار، آموزش به خیابان نشین ها و کارتون خواب ها و غیره در دستور کار کتابخانه های عمومی قرار گرفت تا همه افراد بتوانند به یک اندازه از حقوق اجتماعی برخوردار شوند.
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: بر این اساس سه مولفه و یا رکن اساسی اخلاق حرفه‌ای در طول تاریخ کتابخانه‌های عمومی «حفظ پاکی فرد و جامعه»، «حفظ ثبات جامعه» و «عادلانه کردن جامعه از طریق سوگیری به سمت اقشار پایین» بوده‌اند که در هر بعد آن اندیشمندان مختلفی قلم می‌زنند که اگر بخواهیم در حوزه اخلاق حرفه‌ای سیر کنیم باید این ارکان را در نظر داشته باشیم و توسعه دهیم. هدف از این سخنرانی ها این است که گفتار اخلاقی در کتابخانه های عمومی آغاز شود و یا شدت بگیرد. لذا از همه کتابداران خواهشمندم که درباره این گفتار در کتابخانه ها صحبت کنند و ما را از نظرات خود آگاه کنند.