به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اولین نشست از سلسله وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک» با عنوان «ادبیات الکترونیک؛ مَجاز یا واقعیت؟» به دبیری هما یزدانی، کارشناس پژوهش نهاد و با حضور کاترین هیلز (Katherine Hayles)، منتقد ادبی برجسته آمریکایی و استاد بازنشسته دانشگاه دوک و مهدی صداقت پیام، مترجم و دانش آموخته دکترای ادبیات الکترونیک از دانشگاه ویکتوریای نیوزیلند و محقق حوزه ادبیات تطبیقی دانشگاه مریلند آمریکا، ۱۵ تیرماه برگزار شد.

در ابتدای این نشست، هما یزدانی، دبیر جلسه، هدف از برگزاری این سلسله نشست ها را بررسی آثار دیجیتالی شدن رفتار خواندن و ابزارهای خوانش بر جنبه های مختلف فرهنگی و شناختی دانست.

وی در تعریف ادبیات الکترونیک گفت: ادبیات الکترونیک، ژانر جدیدی از ادبیات است که خلق ادبی در این ژانر متکی بر استفاده از ابزار دیجیتال است. خوانش دیجیتال اعم از این تعریف است؛ به این معنا که می توان آثاری که پیش تر تولید شده را با ابزارهای الکترونیک مطالعه کرد.

در ادامه کاترین هیلز، منتقد ادبی و استاد ادبیات دانشگاه دوک امریکا، ضمن ابراز خرسندی از حضور در این جلسه، اظهار داشت: من این اقبال را داشتم که از ابتدا در سمینارهای حوزه ادبیات الکترونیک حضور داشته باشم و سه برنامه تابستانی برای معرفی این حوزه انجام دادم. یکی از چالش های ادبیات الکترونیک، این بود که چطور آثار این حوزه را گردآوری کنیم و من یکی از افرادی بودم که در این گردآوری حضور داشتم و تاکنون سه مجموعه فراهم شده است.

وی ادامه داد: با به بلوغ رسیدن این حیطه، ادبیات الکترونیک در زبان های دیگر از جمله عربی، هلندی، فرانسوی و ... نیز نفوذ کرد و در سال ۲۰۱۸ همایشی درباره ادبیات الکترونیک در دوبی برگزار شد.

تقسیم تاریخ ادبیات الکترونیک به سه موج

هیلز اظهار داشت: می توانیم تاریخ ادبیات الکترونیک را به سه موج تقسیم کنیم؛ موج اول، بین سال های ۱۹۹۰-۲۰۰۰ شامل آثار ابرمتنی متکی به ذات که ارتباط شبکه ای ندارند؛ موج دوم، بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ که ادبیات الکترونیک از روی سی دی به شبکه جهانی انتقال یافت و به حد زیادی توانمندی های بیانی ادبیات الکترونیک گسترش پیدا کرد؛ موج سوم، که امروز جریان دارد، ادامه حرکت موج دوم است با این تفاوت که به سراغ صفحات نمایش کوچک تر از قبیل موبایل رفته است.

پاشنه آشیل ادبیات الکترونیک این است که برنامه های مورد استفاده زود قدیمی و از دسترس خارج می شوند

وی ادامه داد: پاشنه آشیل ادبیات الکترونیک این است که خیلی زود قدیمی و از دسترس خارج می شود. نویسنده‌ها مجبور به استفاده از برنامه های تجاری هستند اما متاسفانه هر چند وقت یک بار آن ها از دسترس خارج می شوند. نمونه ای خوب در این حوزه، مسأله فلش است که از سال گذشته دسترسی به آن از صفحات وب خارج شده و دیگر نمی توان آثار ادبیات الکترونیک را با استفاده از آن خواند. با عدم پشتیبانی از فلش، امکان دسترسی به ۶۰ درصد از آثار ادبیات الکترونیک که با استفاده از فلش نوشته شد، از بین رفت.

این منتقد ادبی برجسته آمریکایی از دینی گریگار(Dene Grigar) به عنوان کسی که به آرشیو کردن آثار حوزه ادبیات الکترونیک روی آورده، یاد کرد و گفت: وی آزمایشگاه بزرگی در دانشگاه واشنگتن اداره و آثار دو بعدی و سه بعدی، آثار الگوریتمی، انیمیشن، آثار هوش مصنوعی، آثار واقعیت افزوده، آثار کدی و ... برخی از انواع آثاری است که در این آزمایشگاه نگهداری می کند. نام این آزمایشگاه «the next» است و بیشتر آثاری در آن آرشیو می شود که به خاطر فلش که دیگر پشتیبانی نمی شود، قابل اجرا و دیدن در صفحات وب نیستند.

وی ادامه داد: یکی از آثار بازیابی شده توسط دینی گریگار با عنوان «پرندگانی که آواز پرندگان دیگر را می خوانند» اثر ماریا منسیا(maria mencia) است. این اثر تلفیقی از صداهای پرندگان، انسان ها و همچنین نمایش تصویری صداهایی است که پرندگان با حرکاتشان ایجاد می کنند. اثر حاوی صدا است، اما این انسان ها هستند که این صداها را می خوانند و به ما یادآوری می کند همانطور که انسان ها زبان دارند، پرندگان و سایر حیوانات نیز برای برقراری ارتباط، جفت گیری، تلاش برای بقا و ... از زبان استفاده می کنند.

هیلز اضافه کرد: نمونه دیگر، «وارد شدن به شهر» اثر جی. آر. کارپنتر (j. r. carpenter) است که در شهر مونترال زندگی می کند. در این اثر با حرکت موس روی صفحه چیزهای مختلفی که در محله می بینید، برجسته می شود. این ویژگی دیگر ادبیات الکترونیک است که کاربر می تواند در صفحه نمایش به روشی که دوست دارد، سیر کند. روایت «در پایین مسیر باد» یکی از بخش های این اثر است و حتی می‌توانید در بخشی از آن به نویسنده ایمیل بنویسید.

وی افزود: مثال آخر اثر کیت پولینگر (kate pullinger) با عنوان «داغ خورده» است. اوایل که مردم زندگی در امریکا را شروع کرده بودند به حیواناتشان داغی می زدند تا مشخص شود حیوان متعلق به کیست. در این اثر شخصیت اصلی جیمز نام دارد که به خاطر کشتن دوستش در زندان افتاده اما بی گناه است و ۴ ماه از محکومیت مادام العمرش را سپری کرده است. در این اثر، صفحه سیاه و میله ها، نشان دهنده سلول زندان است و با کلیک بر جاهای مختلف صفحه کلمات پدید می آید؛ علاوه بر آن می توانید صداهای خارج از زندان، روند خیره شدن به سقف و ... را ببینید. در واقع این اثر هم وضعیت روحی و ذهنی و هم وضعیت فیزیکی فرد در زندان را نشان می دهد.

این منتقد ادبی برجسته آمریکایی تصریح کرد: علاوه بر آثار هنری، آثار انتقادی متعددی نیز در حال چاپ است. کتاب من با عنوان «ادبیات الکترونیک» در سال ۲۰۰۸ اولین اثری بود که در این حوزه چاپ شد اما پس از آن آثار متعددی از جمله «ادبیات الکترونیک» یکی از آثار برتر این حوزه نوشته اسکات رتبرگ(Scott Rettberg) در سال ۲۰۱۹ منتشر شد که ادبیات الکترونیک را در مقایسه با ادبیات چاپی نشان می دهد.

ادبیات الکترونیک به مثابه تداوم نوآوری ها است

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا آثار حوزه ادبیات الکترونیک را می توان در رده ادبیات به شمار آورد، گفت: برای پاسخ به این سوال بهتر است ابتدا اطلاعاتی از کتاب داشته باشیم. کتاب چهار هزار سال عمر دارد و اولین کتاب ها با دوختن نی های خیزران به هم در چین ساخته شدند. ما در دوران اخیر کتب چاپی، الکترونیک، صوتی را داریم که هر یک توانمندی ها و محدودیت های خود را دارند.

هیلز ادامه داد: یکی از انواع کتب محبوب من، کتاب های هنری هستند که موجودیت یک کتاب را به چالش می کشند. کتاب کراسیمیرا درنسکا هنرمند بلغار، (krassimira drenska) نمونه ای از کتاب های هنری است که کتاب به شکل یک آکاردئون طراحی شده است. نمونه ای دیگر متعلق به رابین فوستر(robyn foster) با عنوان «جهان در چاله ها» به شکل یک کره کوچک طراحی شده و برای خواندنش باید بخش های مختلف را از هم جدا کرد.

وی تصریح کرد: کتاب های هنری، فضاهایی برای جستجو، کشف و بازی در اختیار ما قرار می دهند. نگاه ما به کتاب، شیئی سبک و قابل حمل است، اما هنرمندی کتابی متشکل از دو سنگ مرمر بزرگ درست کرد؛ ما عادت داریم کتاب ها را به عنوان مجموعه ای از صفحات در نظر بگیریم، اما یکی از هنرمندان کتابی در دو صفحه متشکل از مدادهای به هم چسبیده درست کرد که وقتی باز می کنی، می چرخد؛ ما عادت داریم کتاب را به عنوان جوهر روی کاغذ ببینیم، اما هنرمندی کتابی درست کرد که از تأثیر فشار دادن تصاویر روی هم درست شده و برای دیدن آن ها باید صفحه را در زاویه ای خاص نگهداریم؛ ما کتاب ها را به عنوان اشیائی که سال ها روی طاقچه نگه می داریم، در نظر می گیریم اما هنرمندی کتابی از دو صفحه گوشت درست کرد که برای ارائه باید آن را در یخچال نگهداری می کرد تا خراب نشود. پس می توان به ادبیات الکترونیک به مثابه ادامه این نوآوری ها و توسعه امکانات نگاه کرد.

هیچ واقعیت افلاطونی از متون وجود ندارد؛ تنها چیزی که وجود دارد کتاب ها و رایانه ها هستند

در ادامه مهدی صداقت پیام، دکتری ادبیات الکترونیک از دانشگاه ادبیات نیوزلند و دانشجوی دکتری ادبیات تطبیقی از دانشگاه مریلند، با بیان نقل قول کاترین هیلز در کتاب «مادر من یک رایانه بود» گفت: «هیچ واقعیت افلاطونی از متون وجود ندارد؛ تنها چیزی که وجود دارد کتاب ها و رایانه ها هستند که در مرکز توجه قرار دارند. همچنین کدهایی که عملیات مادی را سازماندهی و اجرا می کنند.»

وی تحلیل رسانه محور(media specific analysis) را لازمه خواندن ادبیات الکترونیک دانست و گفت: دکتر هیلز در مقاله ای با عنوان «print is flat code is deep»، تحلیل رسانه محور را روشی از تحلیل انتقادی می داند که بر اساس آن تمامی متن ها در یک رسانه موجودیت می یابند و ذات رسانه ای که در آن موجودیت یافته اند، اهمیت زیادی دارد. بنابراین اگر ذات رسانه اهمیت دارد، لازم است درباره ماهیت متن دیجیتال و فضای دیجیتال صحبت کنیم. به اعتقاد دکتر هیلز، مادیت تعامل بین ویژگی های فیزیکی متن و استراتژی های خلق معنی است؛ این امر باعث می شود از همان ابتدا فرایند خلق معنا را به همراه فرایند موجودیت یافتن متن در نظر بگیریم.

۶ ژانر در ادبیات الکترونیک

وی در ادامه با اشاره به ژانرهای ادبیات الکترونیک، گفت: کتاب «ادبیات الکترونیک» اسکات رتبرگ از آثاری است که فرق ادبیات چاپی و الکترونیکی را به خوبی توضیح می دهد. در این کتاب آثار ادبیات الکترونیک به ۶ ژانر تقسیم شده است. بوطیقای تلفیقی، داستان ابرمتنی، داستان های تعاملی و سایر فرم های شبیه به بازی، شعر حرکتی و تعاملی، نوشتار شبکه ای و جریان های واگرا.

وی افزود: آثار بوطیقای تلفیقی، متأثر از جنبش های دادائیستی و سورئالیستی بوده و به متن به عنوان الگوریتمی نگاه می کند که از کنار هم قرار گرفتن مولفه های مختلف در پایگاه های داده های مختلف درست می شود. قدیمی ترین اثر در این حیطه سال ۱۹۵۳، با عنوان «love letter generator» شامل مجموعه عظیمی از واژه ها است؛ مثلا می گوید جمله را با چه شروع و چطور ادامه بدهیم؛ بعد با قرار دادن کلمات کنار هم به ترکیبات متنوع و متعددی از نامه های عاشقانه می رسد.

صداقت پیام ادامه داد: در ژانر داستان های ابرمتنی، قدیمی ترین اثر با عنوان «Afternoon» اثر مایکل جویس در سال ۱۹۸۷ تولید شده است. برای ارائه این اثر از نرم افزار استوری اسپیس استفاده شده و شامل لینک های پنهان است. در این نوع از آثار نویسنده کنترل داشت؛ یک سری از قسمت های مهم داستان را نگه می داشت و خواننده باید ابتدا یک سری صفحات را می دیدید تا صفحات بعدی باز شود. داستان های تعاملی و سایر فرم های شبیه به بازی، به عنوان ژانری دیگر در ادبیات الکترونیک، بازی متن محور است که خیلی محبوب بود و به تدریج وارد فضای وب هم شد. شعر جنبشی و تعاملی نیز ژانر دیگری است که در آن از امکانات چندرسانه ای رایانه ها برای نگارش و خواندن شعر استفاده می شود.

وی افزود: ژانر نوشتار شبکه ای، بعد از آمدن شبکه اینترنت رایج شد و آثاری که در این ژانر تولید می شود طولانی و مفصل است. داستان های سایت محور، داستان های ایمیلی، داستان های وبلاگی، داستان های توئیتری، جوامع نویسندگی آنلاین و روایت جمعی و ... نمونه هایی از آثار در این ژانر است. آخرین ژانر ادبیات الکترونیک جریان های واگرا است، که هنوز در حال توسعه بوده و روایت های مکانمند، چیدمان های تعاملی و واقعیت و مجازی و واقعیت افزوده را شامل می شود.

صداقت پیام با اشاره به ضرورت تحلیل رسانه محور برای خوانش یک اثر ادبیات الکترونیک، اظهار داشت: برای خواندن کتاب، صفحه اول را باز و از آنجا خواندن را شروع می کنیم، اما هر اثر ادبیات الکترونیک ویژگی های خاص خودش را دارد.

مدلی سه جانبه برای خوانش آثار ادبیات الکترونیک

وی با اشاره به مدلی سه جانبه برای خوانش آثار ادبیات الکترونیک، گفت: جنبه نخست برای بررسی یک اثر ادبیات الکترونیک، سازماندهی فیزیکی و طراحی(Physical organization and design) است که در آن به مادیت متن از زاویه نویسنده می نگریم و در واقع مواجهه ما با متن بر اساس ویژگی هایی است که نویسنده طراحی و خلق کرده است. جنبه دوم، استراتژی روایی(narrative strategy) است و در واقع متن برای ما روایتی خلق می کند. جنبه سوم، فرایند خواندن (reading process) حاکی از آن است که مادیت متن چطور می تواند در تجربه خوانش خواننده اثرگذار باشد.

وی با اشاره به ابرمتن در ایران، از آثار فرهاد حیدری گوران از جمله «کتیبه خوان ویرانی» یاد کرد.

ادامه این نشست به پرسش و پاسخ اختصاص یافت و در خصوص مباحثی از جمله تفاوت ادبیات الکترونیک و بازی های الکترونیک، بقای مولفه های خوانش سنتی از جمله لذت خواندن در ادبیات الکترونیک و ... گفتگو شد.