به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سومین جلسه از سلسله وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک» با موضوع «خواندن دیجیتال و فرایندهای شناختی؛ بدن، ابزار و محیط» به دبیری هما یزدانی، کارشناس پژوهش و با حضور پروفسور آن منژن (Anne Mangen)، استاد مرکز ملی تحقیقاتِ خواندن دانشگاه استاونگر نروژ ۱۲ مردادماه  برگزار شد.

در ابتدا هما یزدانی، دبیر نشست، هدف از این جلسه از سلسله وبینارهای فراملی «خواندن دیجیتال و ادبیات الکترونیک» را پرداختن به برخی دیگر از پیامدهای شناختی خواندن دیجیتال دانست که در جلسه پیش به آنها اشاره شده بود اما مورد بررسی قرار نگرفته بودند.

در ادامه پروفسور آن منژن (Anne Mangen)، استاد مرکز ملی تحقیقاتِ خواندن دانشگاه استاونگر نروژ ضمن ابراز خرسندی از حضور در این نشست، اظهار داشت: تعریف دقیقی از خواندن دیجیتال ارائه نشده است. وقتی از خواندن دیجیتالی صحبت می کنیم لازم است بدانیم منظور ما اعم از خواندن داستان‌های کوتاه، پیام‌های ارسالی و متون حاوی هایپرلینک یا ابرمتن است. دیگر نکته حائز اهمیت یادآوری این است که صفحات نمایش یکسان نیستند و به لحاظ ارگونومیک، اقتضائات مختلفی دارند؛ بنابراین، باید بدانیم از چه صفحه نمایشی (گوشی، کامپیوتر، کیندل، لپ تاپ) استفاده می کنیم. کاغذ هم از این قاعده مستثنی نیست و رفتار ما به لحاظ ارگونومیک در مواجهه با انواع کاغذها (شامل کتاب قطع جیبی و جلد سخت و غیره) متفاوت است.

وی ادامه داد: در آزمایش‌های تجربی که در این ارائه از آنها یاد می‌کنم، منظور من از خواندن، خواندن متون خطی یعنی فاقد هایپرلینک و غیرچندرسانه‌ای است؛ مثل داستان کوتاه ساده‌ای که در یک کتابخوان الکترونیکی یا یک لپ تاپ می خوانید. در حوزه نقش بدن در خواندن، می‌خواهم بر روی انگشت‌ها و دست‌ها تمرکز کنم. استفاده از دست‌ها و انگشتان در فرایند خواندن، معمولا ناخودآگاه اتفاق می‌افتد. ما از انگشتانمان برای تورق صفحات، کلیک‌کردن، پیمایش صفحه نمایش، نگهداشتن وسیله‌ای که محمل اطلاعات است و ... استفاده می‌کنیم. تحقیقات نشان داده که استفاده از دست، خواندن را به رفتاری فعالانه تبدیل می‌کند؛ به‌علاوه، تجربه حسی افراد در ارتباط با منابع کاغذی، در مقایسه با منابع الکترونیک، از لذت مطالعه بیشتری حکایت می کند.

منژن ادامه داد: فرایند گذار از خواندن کتاب به متن دیجیتال در حال بررسی بوده و تحقیقات مستمری برای مشخص کردن میزان اثربخشی هر یک در حال انجام است. تحقیقات ما حاکی از آن است که درک ما از کیفیت ملموس و دریافت بصری در مواجهه با متن، بخشی از تجربه ادراکی ما را تشکیل می‌دهد. ری گیبز، یکی از روانشناسانی که در این موضوع تحقیق کرده، می‌گوید «هنگام مطالعه، تنها متن را نمی‌خوانیم؛ بلکه بستر و ابزاری که خواندن به موجب آن انجام می‌شود نیز حائز اهمیت است؛ لمس محمل اطلاعاتی، بو کردن و درگیری سایر حواس نیز بخشی از فرایند خواندن است.»

وی با اشاره به تحقیقات انجام شده در خصوص تفاوت درک مطلب در مطالعه کتاب کاغذی و متون دیجیتال (موارد فاقد هایپرلینک و امکانات چندرسانه ای)، اظهار داشت: یافته‌ها حاکی از آن است که مطالعه منابع اطلاعاتی از روی کتاب کاغذی، در مقایسه با صفحه نمایش، اثرگذاری بیشتری دارد. همچنین، هنگامی که خواننده با محدودیت زمانی مواجه است، خواندن از روی منابع چاپی کارایی بیشتری دارد. اینها به دلیل راحتی بیشتر و خستگی کمتر در مطالعه کاغذی و بهره مندی از بازخوردهای مطلوب لمسی و حسی کتاب درمقابل صفحه نمایشی است که گویی متن در آن مکان فیزیکی و ثبات زمانی مشخصی ندارد.

منژن با اشاره به یافته‌های خویش در پژوهشی مشترک با محققانی از کشور فرانسه پیرامون میزان درک مطلب در خوانش متون طولانی، در کتاب کاغذی در قیاس با متن دیجیتال، اظهار داشت: در این پژوهش گروهی از شرکت کنندگان، داستان کوتاه ۲۸ صفحه‌ای را در قالب کتاب جیبی، و گروه دیگری داستان کوتاه‌تری را در کتابخوان الکترونیک مطالعه کردند. برای سنجش میزان به خاطرسپاریِ مطالب، سوالاتی درباره فاصله زمانی رویدادها از شرکت کنندگان پرسیدیم. گروهی که کتاب چاپی را مطالعه کردند در قیاس با شرکت‌کنندگانی که از کتابخوان الکترونیک استفاده کردند، به طور قابل توجهی بهتر به سوالات پاسخ دادند و علمکرد بهتری در پردازش اطلاعات داشتند. به این صورت که توالی زمانی و عِلّی رویدادهای داستان را درست‌تر به خاطر داشتند و پیرنگ داستان را دقیق تر بازسازی کردند.

وی با اشاره به مطالعه انجام‌شده در خصوص رفتار خواندن گروهی از کودکان ۱۰ ساله نروژی در مواجهه با کتاب کاغذی و متون دیجیتال، گفت: دو نسخه قابل مقایسه از متون در فرمت چاپی و دیجیتالی تهیه شد و به صورت تصادفی در اختیار گروه نمونه قرار گرفت و در پایان از آنها تست گرفته شد. نتایج حاکی از آن بود که تمامی شرکت کنندگان در سه سطح مهارت خوانش ضعیف، متوسط و قوی، فارغ از جنسیت، در خوانش متون کاغذی نسبت به متون دیجیتال عملکرد بهتری داشتند.

منژن با اشاره به تحقیقات انجام شده در خصوص ترجیح خود دانشجویان در خوانش متون دانشگاهی دیجیتالی یا چاپی، تصریح کرد: بر اساس تحقیقات انجام شده، ۷۸ درصد از دانشجویان خوانش متون چاپی را ترجیح دادند. ۸۲ درصد، تمرکز بهتری در خوانش متون چاپی داشتند و ۷۲ درصد اذعان داشتند که میزان یادآوری مطالب در خوانش چاپی بهتر بوده است.

وی تصریح کرد: در پژوهش دیگری رفتار خواندن دانشجویان تحصیلات تکمیلی از طریق مصاحبه با اساتید دانشگاه های نروژ و امریکا بررسی شد و نتایج حاکی از آن بود که تکالیف حاوی متون طولانی دیجیتال، کمتر توسط دانشجویان خوانده می‌شود و تمایل دانشجویان اگر هم به سمت نسخه چاپ شده نرود اما بیشتر به سمت بسترهایی مانند پادکست و تدتاک می­رود نه خواندن متن از روی صفحه نمایش. اساتید اذعان داشتند که هرچند تکنولوژی دسترسی به منابع را گسترش داده است، اما در عین حال میزان تمرکز و درک مطلب کاهش یافته است.

منژن افزود: تحقیقات مشابهی بر رفتار خواندن دانش آموزان کلاس ششم تا دوازدهم با همکاری محققانی از کشور هلند انجام داد است که نتایج این تحقیق نیز حاکی از آن است که ترجیح دانش‌آموزان، خوانش متون چاپی است. دلایل ذکر شده از سوی آنان قابل توجه است. آنها جدای از احساس مالکیت به کتاب، از لمس صفحات و بوی آن لذت می‌بردند و آن را عاملی برای افزایش تمرکز دانستند. خوداظهاری‌های دانش‌آموزان درباره چراییِ احساس بهتر خود هنگام خوانش کاغذی بیانگر آن بوده است که اگرچه برخلاف خوانش دیجیتال دیگر کنترلی روی مورادی مانند سایز و فونت یا دسترسی‌های آنلاین به جستجوهای جنبی وغیره ندارند، اما به واسطه جسمانیت کتاب، حس واقعی تری نسبت به آن داشته‌اند و خواندن خود را اصیل‌تر یافته‌اند.

وی در خاتمه در خصوص اهمیت ترکیب انواع خوانش، اظهار داشت: ما نیازمندیم اعتبار نتایج تحقیقات را با مشاهدات بیشتر بسنجیم. به‌علاوه، لازم است فرایندهای فیزیولوژیک از جمله استرس، ظرفیت‌های عاطفی و برانگیختگی در دو حالت خوانش دیجیتالی و چاپی در نظر گرفته شود. اگر هدف، درک عمیق ماهیت خواندن است، باید شکاف بین رویکردهای شناختی، عصب شناسی، شناخت بدنمند و تحقیقات تجربی و دیدگاه های فعلی را پر کنیم. لازمه این اتفاق اتخاذ رویکردی بینارشته ای به مقوله خواندن و لحاظ کردن تمام ابعاد اجتماعی- فرهنگی، فردی- پدیدارشناختی، ادراکی- توجهی، احساسی- شناختی و ارگونومیکیِ خواننده و ابزار و محیط خوانشگری اوست. منژن در توضیح این مدل یکپارچه خود از نتیجۀ تجربۀ 4سالۀ مدیریت پروژه پژوهشی E-READ (به حمایت مرکز همکاری‌های علم و فناوری اروپا COST) گفت که تحقیقات پردامنه و ادامه داری درباره تحولات خواندن در عصر دیجیتال شدن ذیل آن انجام شده است.

گفتنی است، پایان این نشست به پرسش و پاسخ میان دبیر برنامه و سخنران مهمان و طرح سؤالات مخاطبان شرکت­کننده اختصاص یافت. پروفسور منژن اشاره کرد که تاکنون تحقیقی بر روی تاثیر IQ های متفاوت خوانندگان مختلف بر عملکرد خوانش دیجیتال و کاغذی انجام نداده است و برخی موضوعات دیگر نیز جای کار فراوان دارند؛ مانند اینکه چرا علی‌رغم تمام آنچه گفته شد بازهم برخی افراد که به اصلاح «دیجیتال – خوان‌های حرفه‌ای» هستند خواندن از روی کتابخوان‌های الکترونیکی را ترجیح می‌دهند. وی تصریح کرد که در تحلیل بسیاری از این موارد باید به سایر مؤلفه‌های دخیل مانند انگیزه و هدف خواندن، ژانر متن و میزان پیچیدگی آن، شرایطی مانند دسترسی به منابع و امکانات تکنولوژیک و غیره توجه کرد. نتیجه‌گیری کلی آسان نیست و برای هر فردی در هر محیط و وضعیت، ممکن است ابزار متفاوتی مناسب باشد.