به گزارش روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، چهارمین نشست «کتاب‌خوان» دانشگاهی با موضوع «نمایه سازی و چکیده نویسی» دوم اسفندماه توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و با همکاری اتحادیه انجمن‌های علمی ـ دانشجویی علم اطلاعات و دانش‌شناسی (ادکا) در کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. در این نشست محسن حاجی زین العابدینی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی؛ ملوک السادات بهشتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)؛ مریم کازرانی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و نجمه سالمی، مدرس دانشگاه الزهرا حضور داشتند.
افزایش منابع اطلاعاتی و لزوم دسترسی به اطلاعات
در آغاز نشست، دکتر زین‌العابدینی با ارائه پیشینه‌ای از فرایند نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی، اظهار داشت: نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی از مباحث مهم پردازش و سازماندهی اطلاعات محسوب می‌شود؛ پیش از رواج نمایه‌سازی، روند سازماندهی منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها بر اساس اصول فهرست‌نویسی و رده‌بندی انجام می‌شد؛ پس از جنگ جهانی دوم، به دلیل افزایش منابع اطلاعاتی و نیاز به دسترسی به اطلاعات، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی بسیار موردتوجه قرار گرفت. استفاده از انبوه اطلاعات موجود، نیازمند ایجاد راهکارهایی برای سازماندهی بهتر منابع اطلاعاتی بود تا امکان پیشبرد هم‌زمان نظام پس همارا در مقابل نظام پیش همارا فراهم شود؛ نظام تک‌واژه‌ای مورتیمر توب به‌عنوان یکی از نظام‌های پیشرو در این زمینه مطرح شد. پیش از ظهور کامپیوتر کار نمایه‌سازی با استفاده از برگه‌های لبه منگنه انجام می‌شد، اما پس‌ازآن، کامپیوتر برای تولید نمایه‌ها و چکیده‌نویسی کاربرد پیدا کرد.
وی نمایه‌سازی کتاب، نمایه‌سازی مجموعه‌ای و نمایه‌سازی مجلات و مقالات (نمایه استنادی) را سه رویکرد عمده در نمایه‌سازی دانست.
فولکسونومی، راه‌حلی در حوزه نمایه‌سازی
در ادامه نشست دکتر سالمی، مدرس دانشگاه الزهرا با ذکر عنوان چند ای بوک در حوزه نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی انگلیسی ازجمله «تحلیل محتوا و نمایه‌سازی چندرسانه‌ای ها»، «تحلیل محتوای ویدئو و موضوع در عصر دکومانتاسیون» و «نمایه‌سازی تصویر»، به معرفی کتاب «فولکسونومی؛ نمایه‌سازی و بازیابی در وب ۲» پرداخت و گفت: ورود تکنولوژی‌های نوین، افراد را در حوزه تولید محتوا توانمند ساخته است. فولکسونومی(رده بندی مردمی)، راه‌حلی است که در حوزه نمایه‌سازی به مدیریت مدارک، اسناد، ویدئو و تصویر در محیط وب کمک می‌کند. در حقیقت مبنای فولکسونومی بر خدمات اطلاعاتی مشارکتی استوار است.
وی ادامه داد: این کتاب که در قالب ای‌بوک منتشر شده است، در ۴۵۰ صفحه و ۴ فصل تنظیم شده؛ فصل اول، به خدمات اشتراک موسیقی، بازی، عکس و ویدئو در دنیای مجازی می‌پردازد؛ در فصل دوم، مفاهیم اصلی در حوزه نمایه‌سازی موردبحث قرار می‌گیرد؛ فصل سوم به بحث فولکسونومی و فصل چهارم نیز به مسئله عمق فولکسونومی که با دو رویکرد گسترده و غیرگسترده انجام می‌شود می‌پردازد.
سالمی در خصوص فصل سوم این کتاب گفت: در فولکسونومی ۳ عنصر مهم مطرح است؛ برچسب یا تگ که به‌عنوان کلیدواژه نمایه‌ای برای معرفی منبع استفاده می‌شود؛ عنصر دوم، منبع و سومین عنصر کاربر است. زمانی کلیدواژه‌ها تنها از سوی نمایه‌سازها تعریف می‌شد، اما در حال حاضر هر کاربر با استفاده از یک نرم‌افزار قادر به انجام فرایند برچسب‌زنی و یا تگ گذاری است. پیش‌فرض یا مبنای فولکسونومی خرد جمعی است؛ درواقع فولکسونومی نوعی رده‌بندی است که از سوی عامه کاربران اجرا می‌شود؛ طی این روند کاربر، اطلاعاتی را که در اشکال مختلف در وب به دست می‌آورد، با استفاده از کلیدواژه‌هایی که در اصطلاح فولکسونومی «تگ» یا برچسب نامیده می‌شوند، طبقه‌بندی کرده و با دیگر کاربران به اشتراک می‌گذارد.
وی تصریح کرد: مسئله جالب‌توجه در حوزه نمایه‌سازی در محیط وب، رقابت بین کاربران برای معرفی خود و یا مشارکت اجتماعی است، که منجر به استفاده از برچسب‌هایی جذاب‌تر خواهد شد؛ این رفتار کاربر تعدد برچسب‌هایی که به دسترسی به اطلاعات می‌انجامد را به دنبال خواهد داشت.
سومین ویرایش اصطلاح‌نامه پزشکی فارسی با پیش‌بینی حدود ۱۲ هزار اصطلاح
همچنین مریم کازرانی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به ارائه توضیحاتی پیرامون «اصطلاح‌نامه پزشکی فارسی» به‌عنوان یکی از اصطلاح‌نامه‌های کاربردی در زبان فارسی پرداخت. وی با ارائه پیشینه‌ای از ظهور اصطلاح‌نامه‌ها، گفت: اگر اصطلاح‌نامه را معادل واژه تزاروس در نظر بگیریم، این واژه نخستین بار در قرن هجدهم از سوی پیتر مارک روژه برای اصطلاحات علمی حوزه ادبیات به کار گرفته شد؛ روژه تزاروس را به‌عنوان یک نظام کنترل‌شده، نه به‌قصد بازیابی اطلاعات، بلکه به‌منظور کمک به ادیبان برای یافتن واژه‌های موردنظر آنان به کار گرفت. اما بعدها تزاروس به‌عنوان نظام بازیابی در سازمان‌های مهم و علمی دنیا موردحمایت قرار گرفت.
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی کاربرد و موجودیت اصطلاح‌نامه‌ها را وابسته به روزآمدی آن‌ها دانست و در ادامه در خصوص وضعیت «اصطلاح‌نامه پزشکی فارسی» اظهار داشت: در سال ۱۳۶۶ دکتر فاطمه رهادوست برای نخستین بار بحث زبان کنترل‌شده پزشکی را مطرح کرد؛ اما اولین ویرایش سرعنوان‌های موضوعی فارسی به‌عنوان یک‌زبان کنترل‌شده پزشکی که الهام گرفته از ساختار مش (اصطلاح‌نامه استاندارد حوزه پزشکی که توسط کتابخانه ملی پزشکی آمریکا تهیه و سالانه روزآمد می‌شود) بود در سال ۱۳۷۲ منتشر شد. این اثر تحت عنوان «سرعنوان موضوعی پزشکی فارسی» به دو منظور فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی منابع اطلاعات پزشکی استفاده می‌شد. این منبع تعداد ۱۴۹۲ اصطلاح گزیده در حوزه پزشکی را، با استعلام از کتابخانه‌های مرکزی علوم پزشکی کشور، دربر می‌گرفت.
وی ادامه داد: نخستین ویرایش این اثر در سال ۱۳۷۶، از سوی کتابخانه ملی ایران با شمارگان ۲۰۰ نسخه منتشر شد؛ این ویرایش حاوی ۴۵۵۵ اصطلاح گزیده بود. ویرایش دوم این اثر در سال ۱۳۸۵ منتشر شد. این ویرایش اطلاعات ۸۹۷۵ اصطلاح گزیده را شامل می‌شد، برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۵ شد.
کازرانی تصریح کرد: در سال ۱۳۹۳ انجام سومین ویرایش اصطلاح‌نامه پزشکی به تصویب رسید که اکنون در مراحل انجام کار قرار دارد و انشاالله در سال ۱۳۹۶ کار تخصصی آن به پایان خواهد رسید. طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده در این ویرایش حدود ۱۲ هزار اصطلاح وارد چرخه بازیابی اطلاعات پزشکی خواهد شد.
تشریح روند تدوین اصطلاح‌نامه در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران
در ادامه نشست دکتر بهشتی، عضو گروه پژوهشی اصطلاح‌شناسی پژوهشکده مدیریت دانش پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات به ارائه اطلاعاتی پیرامون اصطلاح‌نامه‌های ایرانداک به‌عنوان ابزارهای نمایه‌سازی پرداخت و گفت: نمایه‌سازی در ایرانداک بر اساس بر اساس نظامی تعریف‌شده، انجام می‌شود؛ در این سیستم، مدارک مختلف اعم از پایان‌نامه، گزارشات دولتی، مقالات، پروژه‌های تحقیقاتی، تک‌نگاشت‌ها، منابع سمعی و بصری از سوی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به ایرانداک ارسال و پس از ذخیره‌سازی در بخش پایگاه‌های اطلاعاتی، نمایه‌سازی بر روی تک‌تک مدارک انجام می‌شود. کار نمایه‌سازی بر اساس اصطلاح‌نامه‌ها انجام می‌شود؛ زمانی اصطلاح‌نامه‌ها دستی بود و کلیدواژه‌ها با ورق زدن اصطلاح‌نامه انتخاب می‌شد؛ در سال‌های اخیر در ایرانداک موفق به طراحی نرم‌افزاری شده‌ایم که نمایه‌ساز در کنار متن سند، قادر به مشاهده و انتخاب کلیدواژه‌ها از بین واژه‌های اصطلاح‌نامه‌ها، واژه‌های فرهنگستان، کلیدواژه‌های نشر دانشگاهی و کلیدواژه‌های پیشنهادی از سوی کاربران است.
وی ادامه داد: پس از انجام نمایه‌سازی، سند وارد پایگاه‌های اطلاعاتی شده و مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و سیاست‌گذار قادر به استفاده از آن خواهند بود. در این فرایند تحلیل اطلاعات، از سوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران بسیار حائز اهمیت است.
بهشتی در ادامه به تشریح روند تدوین اصطلاح‌نامه در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران پرداخت.
مروری بر آثار منتشرشده در حوزه نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی
در ادامه دکتر زین‌العابدینی با مروری بر منابع منتشرشده در حوزه نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی اظهار داشت: جستجو در کتابشناسی ملی ایران، ۳۴ عنوان کتاب با موضوع نمایه‌سازی و ۱۱ عنوان کتاب با موضوع چکیده‌نویسی را به دنبال داشت. از سال ۱۳۵۶ منابعی در حوزه نمایه‌سازی منتشر شده است؛ نخستین اثر کتاب «راهنمای نمایه‌سازی مدارک و گسترش اصطلاح‌نامه توسعه فرهنگی در کشورهای آسیا» است که در سال ۵۶ توسط عبدالحسین آذرنگ ترجمه و از سوی مرکز خدمات کتابداری منتشر شد.
وی با ذکر عناوین برخی از آثار این حوزه همچون «راهنمای تهیه و ارائه اصطلاح‌نامه یک‌زبانه» اثر عباس حری؛ «نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی مبانی نظری و عمل» اثر فردریک لنکستر، ترجمه گیلوری؛ «درآمدی بر نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» اثر دونالد و آنا کلیوند، ترجمه سید مهدی حسینی، اظهار داشت: کتاب «نمایه‌سازی کتاب» نوشته علیرضا نوروزی که از سوی انتشارات چاپار منتشر شده است، منبعی کاربردی در حوزه نمایه‌سازی کتاب محسوب می‌شود. کتاب «نمایه تخصصی الکترونیکی» نوشته عبدالرضا نوروزی چاکلی و لاله صمدی، انتشارات سمت و نیز کتاب «نمایه‌نامه‌ها و چکیده نامه‌ها» نوشته ویلیام کتس، ترجمه حمید محسنی و محسن عزیزی از منابع کاربردی در حوزه نمایه‌های استنادی و نمایه‌نامه‌ها به شمار می‌رود.
زین‌العابدینی در ادامه به‌مرور منابع منتشرشده در حوزه چکیده‌نویسی پرداخت. کتاب «چکیده‌نویسی» اثر محمد نقی مهدوی در سال ۱۳۶۶، «چکیده‌نویسی و نمایه‌سازی مقالات آرشیو خراسان» اثر حمیرا رئیسیان زاده در سال ۱۳۷۹، «اصول چکیده نویسی بر اساس استاندارد ایزو ۲۱۴-۱۹۷۶» اثر ماندانا بهزادی، «روش چکیده‌نویسی» اثر محمد بیستونی و «آشنایی با اصول چکیده‌نویسی، خلاصه‌نویسی و فیش‌برداری» اثر سیما ویسی نژاد برخی از منابع موجود در حوزه چکیده‌نویسی است.
ادامه این نشست به بحث و تبادل‌نظر پیرامون امکان‌سنجی ظرفیت تولید مجله تخصصی در حوزه نمایه‌سازی در ایران اختصاص یافت.