به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، دستورالعمل ایجاد بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» در ۲۰ ماده، ۱۲۲ بند و ۱۸ تبصره و ۲ پیوست در پانزدهم دی‌ماه ۱۳۹۹ ابلاغ شد. این دستورالعمل، با هدف ارائه خدمات کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از مراکز اطلاع‌رسانی مهم به پژوهشگران و علاقه‌مندان این حوزه تدوین شد. با ایجاد بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» تلاش شد کتابخانه‌های عمومی به سمت حفاظت، شناسایی و نگهداری از منابع نفیس ترغیب شوند و شرایط برای استفاده پژوهشگران از این منابع با سهولت بیشتری فراهم شود.
ابتکار ایجاد این بخش در کتابخانه‌های عمومی یک عمل خلاقانه برای دسترس‌پذیر کردن منابع نفیس برای پژوهشگران بود اما به نظر می‌رسد این بخش نیاز به معرفی، تبلیغ، ارتقا منابع و در عین حال ایجاد استانداردهای لازم برای نگهداری، حفاظت و در عین حال امکان نمایش این منابع برای مخاطبان دارد؛ البته نکته قابل تأملی که می‌تواند بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» کتابخانه‌های عمومی را به محلی برای مراجعه پژوهشگران تبدیل کند، فهرست‌نویسی منابع نفیس و اسناد موجود در کتابخانه‌های عمومی در بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» این مجموعه‌ها، معرفی و تبلیغ این منابع در سطح صدا و سیمای استانی و در اختیار گذاشتن نسخه دیجیتال شده آن‌ها است. اصغر گودرزی، مدیرکل توسعه کتابخانه‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درباره وضعیت این بخش و منابع آن به خبرنگار (ایبنا) می‌گوید: «در کتابخانه‌های عمومی ۲۷ استان کشور منابع نفیس وجود دارد.»
بخش منابع نفیس با چه هدفی در کتابخانه‌های عمومی تأسیس شده است؟
گردآوری، ساماندهی، حفاظت و ارائه خدمات به مخاطبان و پژوهشگران ازجمله اهداف اصلی تاسیس این بخش است، با این حال، تأسیس این بخش متاثر از چند عامل بود، در تعدادی از کتابخانه‌های عمومی، منابع نفیس از قبل وجود داشته است. این منابع یا از طریق وقف یا از طریق اهدا به مجموعه کتابخانه وارد شدند؛ در مواردی، افراد منابع نفیسی را که در اختیار داشتند، برای اینکه کتابخانه از آن نگهداری کند، در اختیار این مجموعه‌ها قرار می‌دادند؛ همچنین در اغلب موارد، امکان نگهداری از این منابع، تنها در کتابخانه‌های عمومی موجود در استان‌ها و شهرها، میسر بوده است. به‌عبارت دیگر، سازمان یا مرکز دیگری وجود نداشته که متولی نگهداری و حفاظت از این آثار باشد.
کتابخانه‌های کدام استان‌ها اکنون این بخش را دارند؟
در کتابخانه‌های عمومی ۲۷ استان کشور منابع نفیس وجود دارد که شامل کتابخانه استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، اصفهان، ایلام، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خوزستان، زنجان، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قزوین، کردستان، کرمان، کرمانشاه، گلستان، گیلان، لرستان، مازندران، مرکزی، هرمزگان، همدان و یزد است.
البته کتابخانه‌های مرکزی استان‌های تبریز، مشهد، یزد، ارومیه، اردبیل، سنندج و کتابخانه‌های استاد دهگان اراک، رئیسی اردکانی شیراز، ابن مسکویه اصفهان، علامه رفیعی قزوین، آیت‌الله لاری لارستان، آیت‌الله میرداماد خمینی‌شهر، آیت‌الله گلپایگانی اصفهان، استاد کامبوزیا زاهدان، ابن شهرآشوب ساری، امیرکبیر کرمانشاه، علامه محسن فیض کاشانی کاشان، آیت‌الله فاضل اردکانی یزد، شهیدان نجاریان بابل، آیت‌الله حیدری ایلام، میرفندرسکی گرگان، مولوی شهرکرد، اهل بیت آستانه، شهید فخری‌زاده مهدی‌شهر مجموعه‌هایی هستند که بیش از ۴۰۰ نسخه نفیس در آن‌ها نگهداری می‌شود.
منابع موجود در بخش نفیس کتابخانه‌ها شامل چه مواردی است؟
منابع نفیس شامل موارد متعدد و متنوعی است که مصادیق آن‌ها بر اساس «دستورالعمل اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» نهاد شامل سند، نسخه خطی، نسخه دست‌نویس و نفایس چاپی که شامل چاپ‌های سنگی، سربی و گراور می‌شود.
براساس دستورالعمل اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» سند شامل رسید، قبض، مدرک و نوشته‌ای قابل استفاده، استناد و دارای ارزش نگهداری است، نسخه خطی شامل دست‌نوشته‌ای که تاریخ نگارش آن مربوط به قبل از اختراع چاپ یا همزمان با اختراع چاپ است، نسخه دست‌نویس براساس تعریف، بعد از اختراع چاپ و در دوران معاصر نوشته شده و به لحاظ ویژگی‌هایی مانند نویسنده، محتوا و اصالت دارای ارزش نگهداری و آرشیوی باشد، نفایس چاپی نیز کتاب‌های ارزشمندی هستند که به دلیل گذشت زمان طولانی از چاپِ آن‌ها، نسخه‌هایشان بسیار نادر و کمیاب شده است.
منابع نفیس چگونه در کتابخانه‌های عمومی جمع‌آوری شدند؟
این منابع از طریق اهداء، وقف و خریداری تهیه شده است. برخی از این منابع، ماحصل اهدای منابع وقفی اشخاص یا سایر کتابخانه‌های شخصی به کتابخانه عمومی بوده است، در مواردی، همزمان با تأسیس کتابخانه، این منابع به مجموعه وارد شده است. گاهی مواردی بوده که کتاب‌های نفیس در دل مجموعه یک کتابخانه شناسایی شدند. به طور مثال، برخی اوقات در فرایند رف‌خوانی یا در مواردی کارشناس نسخ خطی نهاد در خلال بازدید از منابع کتابخانه، منابع نفیس را شناسایی می‌کند. در موارد دیگر، در میان کتاب‌های اهدایی که از سوی مردم به کتابخانه اهدا می‌شود، منابع نفیس و ارزشمند نیز شناسایی می‌شود.
بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی تا پایان سال و در آینده قرار است در کدام کتابخانه‌ها ایجاد شود؟
ایجاد بخش جدید منابع نفیس جزو اولویت‌های نهاد نیست بلکه خطی‌مشی نهاد کتابخانه‌ها در این خصوص، ساماندهی، حفظ و تعریف خدمات متناسب با این منابع با در نظر گرفتن نیازهای پژوهشگران است. با این حال، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور درصدد ارتقاء بخش‌های نفیس متناسب با حداقل استانداردها است. ایجاد بخش جدید منابع نفیس جزو اولویت‌های نهاد کتابخانه‌ها نیست.
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تاکنون چه اقداماتی در حوزه منابع نفیس انجام داده است؟
تدوین دستورالعمل و خط مشی نگهداری، گردآوری، ایجاد و ارائه خدمات با محور منابع نفیس در کتابخانه‌های عمومی مبنای فعالیت نهادکتابخانه‌های عمومی است تا براساس آن، کتابخانه‌های عمومی نسبت به ارائه خدمات در خصوص منابع نفیس اقدام کنند. در کتابخانه‌هایی که دارای منابع نفیس و همچنین فضای کافی است، شرایط مناسب برای حفاظت و نگهداری از این منابع فراهم شده است؛ همچنین تهیه تجهیزات مناسب نگهداری از این نوع منابع و آموزش نیروی انسانی متخصص برای فعالیت در این بخش‌ها از جمله اقدامات دیگر محسوب می‌شود.
بازدید از منابع موجود در کتابخانه‌های عمومی با هدف شناسایی نسخ نفیس، بازدید از بخش‌های نفیس و همچنین ورود اطلاعات آن‌ها در نرم‌افزار کتابخانه‌ای «سامان»، از فعالیت‌های دیگری است که در این خصوص انجام شده است. انعقاد تفاهم‌نامه با سایر سازمان‌ها و کتابخانه‌های عمومی بزرگ با هدف تبادل تجربیات در خصوص منابع نفیس و دیجیتالی کردن منابع نفیس نیز در دستور کار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور قرار دارد.
به نظر می‌رسد پژوهشگران هنوز از بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی کتابخانه‌های عمومی اطلاع چندانی ندارند و میزان مراجعه به این بخش چندان زیاد نیست؟ برای ارائه خدمات بیشتر به پژوهشگران چه برنامه‌آی دارید؟
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به دنبال ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای ارائه خدمت بیشتر به پژوهشگران، دانشجویان، نویسندگان، استادان دانشگاه و مصححان نسخ خطی و تاریخ‌پژوهان است. در حال حاضر، پژوهشگران می‌توانند از بخش‌های منابع نفیس کتابخانه‌ها با رعایت ضوابط و مقررات ابلاغی، استفاده کنند.
آیا وجود بخش نفایس در کتابخانه‌های عمومی به نوعی موازی‌کاری با فعالیت مراکز استانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیست که محل نگهداری از اسناد و نفایس چاپی و نسخه‌های خطی محسوب می‌شوند؟
شبکه گسترده کتابخانه‌های عمومی در مناطق، شهرها و روستاها، این امکان را فراهم کرده است تا از ظرفیت‌های این کتابخانه‌ها به منظور ارائه خدمات متنوع به اقشار مختلف استفاده شود؛ ازجمله وجود منابع نفیس در کتابخانه‌های عمومی و آموزش نیروی انسانی در این خصوص، این فرصت را به نهاد کتابخانه‌ها داده تا بتواند نیازهای پژوهشگران را در اقصی نقاط کشور تأمین کند.
از سوی دیگر معمولاً حساسیت‌هایی در خصوص منابع نفیس وقفی یا اهدایی وجود دارد که جابه‌جا نشدن آن‌ها ازجمله این حساسیت‌ها محسوب می‌شود؛ البته برای توجه به این حساسیت‌ها می‌توان با تعامل و هم‌افزایی با کتابخانه ملی، درباره نحوه ارائه خدمات و ساماندهی این نوع منابع، راهکارهایی را به کار گرفت.
برای حفاظت و نگهداری منابع با کتابخانه ملی نیز همکاری می‌کنید؟
از طریق تفاهم‌نامه با سازمان اسناد و کتابخانه ملی، فرایند آفت‌زدایی منابع در دست اجرا و اقدام قرار دارد و در این مرحله منابع آماده‌سازی و برای آفت‌زدایی به کتابخانه ملی ارسال می‌شود؛ همچنین برای آموزش، ارتقاء و توانمندسازی کارشناسان نسخ خطی از ظرفیت استادان و اعضای هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز استفاده می‌شود.
پژوهشگران داخلی و خارجی چگونه می‌توانند از این بخش استفاده کنند؟
براساس دستورالعمل «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» ارائه خدمات به پژوهشگران به صورت حضوری و غیرحضوری به افراد داخلی و خارجی انجام می‌گیرد.متقاضی نسخ خطی پس از طی مراحلی، مجاز به استفاده از فایل تصویری نسخ خطی است و در صورتی که نیاز به رؤیت کتاب باشد در حضور کتابدار بخش نفایس می‌تواند نسخه را ببیند. همچنین برای محققانی که به صورت غیرحضوری متقاضی نسخ خطی هستند، پس از دریافت پست الکترونیک درخواست متقاضی، فایل تصویری نسخه برای پژوهشگر ارسال می‌شود. در ضمن هزینه اندکی بابت اسکن نسخه از متقاضی با عنوان کمک به کتابخانه اخذ می‌شود.
قدیمی‌ترین نسخه‌ای که در بخش نفایس کتابخانه‌های عمومی وجود دارد، در کتابخانه کدام استان نگهداری می‌شود و چه موضوعی دارد؟
«انجیل رسولان» روی پوست ماهی قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود کتاب مقدس مسیحیان است که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود و بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد و از نفیس‌ترین انجیل‌های خطی موجود در جهان است.
از نسخ موجود در کتابخانه‌های عمومی تاکنون اثری به ثبت جهانی رسیده است؟
«وقف‌نامه ربع رشیدی»، اثر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، سال ۱۳۸۶ در فهرست برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود.
