به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، «فائزه فرهودی»، استادیار دانشکده علوم اجتماعی، رسانه و مدیریت دانشگاه ادیان و مذاهب قم است که در آخرین شماره فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی (دوره ۲۹ شماره ۴ زمستان ۱۴۰۲)، مقاله‌ای متفاوت با عنوان «دین و قضاوت ربط: تأثیر شاخص‌های دینداری کاربران بر قضاوت ربط» را به چاپ رسانده است. این مقاله برای نخستین‌بار به کشف تأثیر شاخص‌های دینداری کاربران بر قضاوت ربط پرداخته است. وی در راستای این پژوهش، پیشنهاد می‌کند طراحان سیستم‌ها و متخصصان، علاوه بر در نظر گرفتن مسائل فنی و تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، تعاملات کاربران با سیستم را نیز مدیریت کنند و شرایط و موقعیت‌های مختلف کاربران را مدنظر داشته باشند. کتابداران نیز ضمن شناخت جامعه‌ای که کاربران در آن قرار دارند و در نظر گرفتن بافت دینی و مذهبی جامعه و نیز شناخت رویکردهای دینی کاربران، می‌توانند هنگام بازیابی اطلاعات به کاربران در مواقع ضروری، راهنمایی‌های لازم را ارائه دهند.                                                                                                               

فرهودی در گفتگو با پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در پاسخ به پرسشی درباره اهمیت موضوع این مقاله و چرایی آن، موضوعات میان‌رشته‌ای خصوصاً در حوزه علوم دینی و مباحث اسلام را به شدت کم‌کار دانست که کمتر محققی برای ورود به مباحث میان‌رشته‌ای به‌ویژه در موضوعات علوم دینی راغب است و گفت: تلفیق علوم دینی با سایر علوم و فنون نتایج به‌شدت جالب و بکری به دنبال دارد که محقق را برای ادامه این مسیر تشویق خواهد کرد.

وی درباره شکل‌گیری ایده مقاله می‌افزاید: من سال‌هاست که در زمینه ربط و قضاوت ربط (Relevance & Relevance judgment) پژوهش می‌کنم. رساله دوره کارشناسی‌ارشد من هم در سال ۱۳۸۶ در حوزه بازیابی اطلاعات و قضاوت ربط بود. برای من بسیار جالب بود که بدانم و تحقیق کنم که کاربران فضای مجازی، و به‌خصوص محققانی که از پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف استفاده می‌کنند، چگونه می‌توانند منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود را تشخیص دهند و نیز چگونه به مرتبط یا غیرمرتبط بودن مدارک بازیابی شده از آن پایگاه پی می‌برند؟

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: در همین راستا بر آن شدم تا تأثیر عوامل مختلف بر قضاوت ربط کاربران را بررسی کنم. در رساله کارشناسی‌ارشدم به بررسی تأثیر حالات روانی کاربران بر میزان تشخیص ربط مدارک بازیابی شده هنگام جستجو پرداختم (منتشر شده در فصلنامه علمی علوم و فناوری اطلاعات، ۱۳۸۸). بعد از آن به بررسی تأثیر ویژگی‌های شخصیتی کاربران بر قضاوت ربط پرداختم (منتشرشده در فصلنامه علمی پردازش و مدیریت اطلاعات، ۱۳۹۲) و پس از آن به بررسی تأثیر نگرش‌های فرهنگی دانشجویان کارشناسی‌ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی بر قضاوت ربط بر اساس شاخص‌های نگرش فرهنگی هافستد پرداختم (منتشرشده در پژوهش‌نامه علمی پردازش و مدیریت اطلاعات، ۱۳۹۸). تا اینجا طی تحقیقاتم به این نتیجه رسیدم که نقش کاربر در تشخیص ربط مدارک بازیابی شده بسیار مهم است که اخیراً به این فکر می‌کردم که آیا اعتقادات و باورهای دینی کاربران هم می‌تواند بر قضاوت ربط آنان مؤثر باشد؟ و همین سؤال در ذهن من همچنان وجود داشت که منجر به انجام پژوهش حاضر شد و بر اساس شاخص‌های دینداری گلاک و استارک (۱۹۶۵) ابتدا نگرش دینی کاربران را بررسی کردم و سپس تأثیر آن را بر قضاوت ربطشان سنجیدم. در این پژوهش همچنین علیرغم دشواری‌های سنجش نگرش دینداری کاربران اما تلاش کردم تا واقعی‌ترین نتایج را به دست آورم و به این منظور در تمامی مراحل توزیع و دریافت پرسشنامه‌ها (دو پرسشنامه شاخص دینداری و قضاوت ربط) همچنان خودم حضور داشتم و ابهامات و سؤالات احتمالی پاسخ‌دهندگان را پاسخگو بودم.

وی رویکرد پژوهشی مقاله را کمی (پیمایشی توصیفی) اعلام کرد و اضافه کرد: جامعه‌آماری، طلّاب سطح‌ چهار ‌و دکترای‌ جامعةالزهراء(س) هستند. ۶۹ نفر از طلبه‌های‌ دکتری به روش ‌کل‌شماری انتخاب شدند. به منظور گردآوری اطلاعات درباره میزان پایبندی کاربران به شاخص‌های دینداری، از پرسشنامه دینداری گلاک و استارک استفاده شد. برای مشخص‌شدن میزان قضاوت ربط برای کاربران وظیفه‌کاری شبیه‌سازی شده (و به ازاء آن سناریو و تقاضا) تعریف شد و مهمترین معیارهای قضاوت ربط (رفتار تعاملی جستجوی اطلاعات و عملکرد تعاملی) در حین اجرای وظایف کاری مورد ارزیابی قرار گرفت. کاربران ابتدا جستجوهایی را در موضوع وظیفه کاری خود در پایگاه‌های اطلاعاتی فارسی مانند بانک‌ اطلاعات نشریات کشور، پایگاه اطلاعات علمی و پرتال جامع علوم انسانی انجام دادند و مقاله مرتبط با سناریو را بر مبنای سؤالات پرسشنامه قضاوت ربط ارزیابی کردند. داده‌های پژوهش با استفاده از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس و آزمون رگرسیون چندگانه تحلیل شدند.

فرهودی درباره مشکلات ناشی از این پژوهش اذعان داشت: این پژوهش رویکرد میان رشته‌ای دارد و بدین لحاظ انجام آن هم سخت‌تر و هم از سوی دیگر لذت‌بخش‌تر و نتایج آن شیرین‌تر بود. البته در پژوهش‌های پیشین هم رویکردم میان‌رشته‌ای بود و بین مباحث روانشناسی و حوزه بازیابی اطلاعات ارتباط برقرار کرده بودم. اما پژوهش حاضر کمی سخت‌تر و حساس‌تر از پژوهش‌های پیشینم بود به این لحاظ که پاسخ‌دهندگان و در واقع جامعه آماری در مورد باورها و عقاید دینی خود کمتر مایلند ابراز نظر کنند و یا شاید حتی آنچه که بیان می‌دارند با واقعیت درونی آنها مطابقت نداشته باشد و به نوعی تظاهر کنند. لذا انتخاب جامعه آماری در این پژوهش دشوار بود. من باید کسانی را انتخاب می‌کردم که در پاسخ به سؤالات مربوط به شاخص‌های دینداری واقعیت‌ها را تا حد امکان بیان کنند و از این منظر باید اطمینان حاصل می‌کردند که نام آنها و نظرات آنها قطعاً محرمانه خواهد ماند. از سوی دیگر من باید کسانی را انتخاب می‌کردم که رویکردهای متفاوتی در زمینه باورها و انجام اعمال دینی می‌داشتند تا نتایج پژوهش واقع‌گرا باشد؛ یعنی من باید نشان می‌دادم که کاربران با گرایش‌ها و نگرش‌های دینی متفاوت در بازیابی اطلاعات و قضاوت ربطشان چگونه عمل می‌کنند. آیا این نگرش‌های دینی متفاوت منجر به نتایج متفاوت در قضاوت ربط خواهد شد یا خیر؟  و یا فارغ از اینکه افراد چه نوع نگرش دینی دارند؟ آیا چهار شاخص دینداری در آنها (بعد باورهای دین؛ بعد عواطف دین؛ بعد پیامدی دین؛ بعد مناسک دین) منجر به قضاوت ربط متفاوت خواهد شد یا خیر؟ دومین دشواری انتخاب جامعه آماری بود که به لحاظ نگرش‌های دینی متفاوت باشند و رویکردهای متفاوتی داشته باشند تا نتایج پژوهش من دقیق‌تر باشد. از سوی دیگر با الفبای جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی آشنایی ضمنی داشته باشند لذا طلاب سطح چهار و یا دانشجویان دکترا می‌توانستند بهترین گزینه‌ها باشند، اما سراغ جامعةالزهرا(س) رفتم چرا که طلبه‌ها از شهرها و حتی کشورهای مختلف هستند لذا تنوع رویکرد دینی را بدینوسیله توانستم در پژوهشم داشته باشم.

وی در پاسخ به سؤالی درباره نقش پژوهش‌های علمی و روش‌های کاستن از مشکلات و کاستی‌های عملی در محیط‌های کتابخانه‌ای، به آسیب‌شناسی اجتماعی کتابخانه‌ها و رشته اطلاعات و دانش‌شناسی (کتابداری) پرداخت و تأکید کرد: یکی از بزرگترین و مهمترین اشتباهات رایج در نگاه مردم به امور کتابخانه‌ها و ایضاً رشته کتابداری این است که این رشته بسیار سهل است، دو اینکه جنبه هنری این کار و حرفه پررنگ‌تر از جنبه علمی آن است! و سوم اینکه امور مربوط به کتابخانه‌ها نیاز به تخصص و علم خاصی ندارد و لذا هر کسی می‌تواند پست کتابداری را تصدی کند! این نگاه عوام و توده مردم به حرفه ماست اما آنچه واقعیت است با این نگرش عموم از زمین تا آسمان متفاوت است. یک دلیل عمده این است که رشته کتابداری از لحاظ جنبه‌های نظری زیرساخت قوی و محکمی ندارد. دو اینکه همان میزان مبانی نظری موجود که از متخصصان علم اطلاعات در سایر کشورها وام گرفته‌ایم هم برای جامعه و فرهنگ ایرانی بومی‌سازی نشده است. بنابراین در پژوهش‌هایی که در این عرصه انجام می‌شود باید تلاش شود تا مبانی نظری محکمی برای این رشته تدوین و تبیین شود تا سایر محققان در تحقیقات بعدی‌شان بتوانند از آن نظریه‌ها استفاده کنند.

فرهودی تصریح کرد: از آنجا که جنس رشته کتابداری به نحوی است که با تمام رشته‌ها به‌خصوص رشته‌های علوم انسانی سروکار دارد لذا باید برای رویکرد میان‌رشته‌ای کتابداری هم مبانی پژوهش و نظری قوی تبیین نمود؛ مثلاً در مواجهه کتابداری با روانشناسی یا کتابداری با مدیریت‌رسانه، کتابداری با تاریخ یا کتابداری با علوم دینی و اسلام باید چه مبانی و اصولی مدنظر قرار گیرد. به نظر من اگر رشته‌ای بن‌مایه ‌های قوی نظری و میان‌رشته‌ای قوی نداشته باشد در پژوهش‌های آینده و در دنیای آینده در میان سایر رشته‌ها مغفول واقع می‌شود و نمی‌تواند حرفی برای گفتن داشته باشد.

وی افزود: در نهایت اینکه چارچوب‌ها و ساختارهای کتابخانه‌ها به‌ویژه کتابخانه‌های عمومی باید بر اساس نتایج پژوهش‌های اصیل و کاربردی که در این زمینه قلم زده می‌شود استوار باشد. نمی‌شود که پژوهش‌ها با این همه زحمت و بعضاً بسیار وقت‌گیر و طاقت فرسا انجام شوند و نتایج خوبی هم حاصل شود اما در نهایت کتابخانه‌ها همچنان ساز خود را کوک کنند و هیچ توجهی به نتایج پژوهش حاضر و جدید نداشته‌ باشند. در واقع مدیران و کارمندان کتابخانه‌ها حتماً باید مقالات جدید که در مجلات کتابداری، حداقل مجله تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی که تحت نظارت نهاد کتابخانه‌ها منتشر می‌شود، را مطالعه کنند و از نتایج این پژوهش‌ها در تبیین اهداف و رسالت‌های خود استفاده کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ضمن تشکر از نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای این قبیل گفتگوها، آن را ابتکار جالب و جدیدی دانست و تأکید کرد: من با مجلات زیادی در ارتباطم و مقالات مختلفی هم در مجلات متفاوت منتشر کرده‌ام اما این رویکرد مثبت را در مجلات دیگر ندیده‌ام و امیدوارم نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به این راه ادامه دهد.

برای دسترسی و مطالعه این مقاله و سایر مقالات شماره ۱۱۵ فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی اینجا را ببینید.